β. Διδακτικό έπος: Ἡσίοδος

Σε αντίθεση προς το ηρωικό έπος, που αναφέρεται σε ένα απώτερο παρελθόν, το διδακτικό έπος έχει αντικείμενο το παρόν και ασχολείται με τα καθημερινά προβλήματα του ανθρώπου. Με το έπος αυτό ο ποιητής αποτυπώνει τις ιδέες του για τη ζωή και τις αξίες της και προβάλλει τη σοφία και τις εμπειρίες του λαού. Έτσι, αν το ηρωικό είναι το έπος του πολέμου και της περιπέτειας, το διδακτικό είναι το έπος της ειρήνης και του πολιτισμού. Είναι η προβολή μιας κοινωνίας που αποστρέφεται τον πόλεμο και επιλέγει ως ιδανικό την ειρηνική ζωή. Tα πολεμικά κατορθώματα αντικαθίστανται από τα επιτεύγματα της καθημερινής ζωής και του μόχθου. Με το ηρωικό έπος συνδέεται το όνομα του Ομήρου, ενώ με το διδακτικό το όνομα του Ησιόδου.

Ι. Βιογραφικά

Ο Ησίοδος (πιθανόν τέλη του 8ου αι. π.Χ.) είναι ο πρώτος ποιητής που αναφέρει το όνομά του και παρεμβάλλει προσωπικά θέματα στην ποίησή του. Γεννήθηκε στην Άσκρα της Βοιωτίας, ένα μικρό χωριό κοντά στις Θεσπιές, στις πλαγιές του Eλικώνα, όπου εγκαταστάθηκε ο πατέρας του προερχόμενος από την αιολική πόλη της Κύμης. Η σκληρή αγροτική ζωή στο βοιωτικό χωριό, όπως εξομολογείται ο ίδιος, άσκησε αποφασιστική επίδραση στο χαρακτήρα και στην ποίησή του. Σε ποιητικό διαγωνισμό στη Χαλκίδα (Ἀγὼν Oμήρου καὶ Ἡσιόδου), στους επικήδειους αγώνες για το βασιλιά Αμφιδάμαντα, νίκησε ακόμη και τον Όμηρο¹ και κέρδισε το πρώτο βραβείο, ένα χρυσό τρίποδα, που τον αφιέρωσε στις Μούσες του Ελικώνα, εκεί όπου, καθώς λέει ο ίδιος, φτωχός νέος έβοσκε τα πρόβατά του και οι Ελικωνιάδες θεότητες του φανερώθηκαν και του έμαθαν την ποίηση. Στα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή αναφέρεται και η μακροχρόνια διαφωνία του με τον αδελφό του, Πέρση, που κατέληξε σε φημισμένη δίκη. Πέθανε στη γενέτειρά του· ο τάφος του όμως σύμφωνα με αρχαία μαρτυρία, υπήρχε στην Αγορά του βοιωτικού Ορχομενού.

ΙΙ. Eργογραφία (ακολουθεί τα γλωσσικά και μετρικά πρότυπα του ηρωικού έπους)

1. Θεογονία (1.022 εξάμετροι στίχοι). Αναφέρεται στη γενεαλογία των θεών και τη δημιουργία του κόσμου. Το ποίημα παρουσιάζει το μύθο της διαδοχής (Οὐρανός - Κρόνος - Ζεύς), τη γένεση των κοσμικών στοιχείων [Χάος, Τάρταρος, Ἔρως, Ἔρεβος (=σκοτάδι), Γαῖα, Νύξ, Αἰθήρ, Πόντος], τη γέννηση των Τιτάνων και την Τιτανομαχία. Κυριαρχεί η τριαδική αρχή: το Χάος, η Γῆ και ο Ἔρως, που απαρτίζουν το κοσμολογικό τρίγωνο, σε αντίθεση προς το θεογονικό (Oυρανός-Kρόνος-Δίας), ενώ η μεγάλη μορφή του Διὸς αποτελεί το βασικό άξονα. Δίπλα στην ισόρροπη εξουσία του Δία παραστέκεται η Δίκη (= δικαιοσύνη), κόρη του Δία και της Θέμιδας, αδελφή της Eιρήνης και της Eυνομίας. O Δίας εγκαινιάζει την τάξη έναντι της αταξίας που εκπροσωπούσαν οι σκοτεινές δυνάμεις του παρελθόντος, οι οποίες τελικά συντρίβονται από αυτόν.

2. Ἔργα καὶ Ἡμέραι (828 εξάμετροι στίχοι). Είναι το γνωστότερο διδακτικό επικό ποίημα και αφορμάται από τη φιλονικία του ποιητή με τον αδελφό του εξαιτίας δικαστικής διαμάχης για την πατρική κληρονομιά. Βασικά θέματα των Ἔργων είναι η ἔρις (= διχόνοια) με τις δύο όψεις της, καλή και κακή, το δίκαιο και η εργασία, θεματική η οποία υπαγορεύει και τον τίτλο του έπους. Το ποίημα αρχίζει με την επίκληση των Πιερίδων Μουσών (για να τον εμπνεύσουν) και τον ύμνο στον ύψιστο θεό, το Δία· στη συνέχεια, στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό (στ. 11-382), ο ποιητής απευθυνόμενος στον αδελφό του, Πέρση, με μυθικές διηγήσεις (μύθοι του Προμηθέα, της Πανδώρας², των πέντε γενών) προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα σχετικά με τη δομή της κοινωνίας των ανθρώπων,τις ηθικές υποχρεώσεις, την προέλευση του κακού στον κόσμο. Υπογραμμίζονται ιδιαίτερα οι αρετές που είναι χρήσιμες στον αγώνα της ζωής (οικονομία, προνοητικότητα, μέτρο και τάξη, κοινωνικότητα). 
Στο δεύτερο μέρος του έπους, το πρακτικό (στ. 383-828) δίνονται θρησκευτικές και ηθικές συμβουλές για τις ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ συγγενών, φίλων και γειτόνων, καθώς και συμβουλές για τη γεωργία, τη ναυτιλία και το εμπόριο, τις αίσιες και θεάρεστες ημέρες του μηνός. 

3. Ἀσπίς (480 εξάμετροι στίχοι). Περιγράφει τον αγώνα του Ηρακλή εναντίον του Κύκνου, γιου του Άρη, ληστή που εμπόδιζε τη μετάβαση των πιστών του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Ησίοδος στην περιγραφή της ασπίδας του Ηρακλή μιμήθηκε τον Όμηρο (Σ Iλιάδας, ασπίδα του Αχιλλέα). Η διαφορά, όμως, στις δύο περιγραφές είναι φανερή· στην ασπίδα του ομηρικού ήρωα οι εικόνες προβάλλουν την πολυμορφία της ζωής, ενώ στην ασπίδα του Ηρακλή αποκαλύπτουν τη φρίκη του πολέμου και τους δαίμονες της καταστροφής, προβάλλοντας έτσι, αντιθετικά, την ειρηνική πλευρά της ζωής.

4. Γυναικῶν Κατάλογος ἤ Hοῖαι [από τον τρόπο με τον οποίο άρχιζαν τα γενεαλογικά κεφάλαια του ποιήματος (ἤ οἵη= ή όπως εκείνη η γυναίκα που...), ως τρόπος μετάβασης σε άλλη ηρωίδα]. Το έργο αποτελούσε συνέχεια της Θεογονίας και σύγκριση ηρωίδων ανά δύο. Περιείχε κατάλογο γυναικών οι οποίες από θεούς γέννησαν ήρωες. Στον Ησίοδο αποδίδονται και μερικά άλλα ποιήματα, όπως Μεγάλαι Ἠοῖαι, Μελαμπόδεια, Εἰς ᾍδου Κατάβασις (Θησέως και Πειρίθου), Χείρωνος Υποθῆκαι, Γῆς περίοδος, Ἀστρονομία κ.ά. Έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα.

ΙΙΙ. Χαρακτήρας του ησιόδειου έργου

Ο Ησίοδος είναι η πρώτη ποιητική φωνή της ηπειρωτικής Ελλάδας· το έργο του μας διευκολύνει να γνωρίσουμε καλά τις ιδέες της εποχής του και τις αντιλήψεις σχετικά με τη φύση, τη γεωργική και αγροτική ζωή, την οικονομική κατάσταση, την κοινωνική διαστρωμάτωση.

Γεωγραφικά και κοινωνικά ο Ησίοδος είναι ριζωμένος σε μια εποχή τελείως διαφορετική από τον ομηρικό κόσμο. Τα κοινωνικά θέματα απασχολούν κατά κύριο λόγο τη σκέψη του. Ο ποιητής, αρνούμενος τη βία, προβάλλει τη δικαιοσύνη, που είναι ανώτερος τρόπος για τις σχέσεις με τους άλλους. Eξαίρεται η ιδέα της Δίκης (δικαιοσύνης), εκπροσωπούμενης από το Δία, η οποία, κατανικώντας την Ὕβριν (καταπάτηση δικαίου από τους δωροφάγους βασιλείς), τελικά υπερτερεί. Ο μύθος «Το γεράκι και το αηδόνι» (Ἔργα 202-212) εικονογραφεί τη σύγκρουση ανάμεσα στη δύναμη και τη δικαιοσύνη.

Επιχειρεί να δώσει μια πρώτη γενεαλογία του πολιτισμού, διακρίνοντας πέντε γένη ανθρώπων (χρυσό, αργυρό, χάλκινο, ηρωικό, σιδερένιο), που έζησαν διαδοχικά πάνω στη γη και πορεύτηκαν από την ευτυχισμένη ζωή ως τη μεγάλη παρακμή· απαισιόδοξη αντίληψη που εικονογραφείται με την έκπτωση του ανθρώπου από την παραδείσια θέση στον επίμοχθο βίο.

Η αρετή απασχολεί πολύ τον Ησίοδο («Μακρύς κι ανηφορικός ο δρόμος που οδηγεί σ' αυτήν», Ἔργα, 290). Ξεχωριστή θέση στο έργο του κατέχει η εργασία που φέρνει πλούτο, αρετή και τιμή. Η άποψη αυτή προκάλεσε έκπληξη στην εποχή του, γιατί τότε δεν αναγνώριζαν την εργασία ως ηθική αξία.

Η πρωτοτυπία του Ησιόδου αναγνωρίστηκε πολύ στην αρχαιότητα: η ποίησή του διακρίνεται για την ατομικότητα, τη δύναμη της φαντασίας, τη θεματική ποικιλία· θεωρήθηκε πρόδρομος του αρχαϊκού λυρισμού και προάγγελος του θετικού και επιστημονικού πνεύματος· αποτελεί την αφετηρία για το μεταγενέστερο φιλοσοφικό στοχασμό, ο οποίος οδήγησε στον εξορθολογισμό της ελληνικής κοσμογονίας και κοσμολογίας.

IV. Επίδραση

1. Ίσως η παράδοση αυτή να δικαιολογεί την προτίμηση της νεότερης κοινωνίας στον υμνητή της ειρήνης και όχι του πολέμου.

2. Η πρώτη γυναίκα που έπλασε από πηλό ο Ήφαιστος (πρβλ. τη βιβλική Eύα), στην οποία οι θεοί χάρισαν πολλά δώρα (απ' όπου και το όνομά της, Παν-δώρα). Είναι γνωστός ο μύθος με το πιθάρι (γνωστό ως κουτί) που το άνοιξε και ξεχύθηκαν όλα τα κακά· μόνο η Ελπίδα έμεινε, μοναδικό αγαθό στους ανθρώπους.