Χρήση, είδη και μορφές

Οι προθέσεις είναι άκλιτες λέξεις που μπαίνουν μπροστά από ουσιαστικά, επίθετα, αντωνυμίες, αριθμητικά και επιρρήματα για να δηλώσουν τόπο, χρόνο, αιτία, τρόπο κτλ., π.χ. Έφυγε από την πατρίδα του.

Οι προθέσεις που χρησιμοποιούνται σήμερα στη νέα ελληνική είναι:

α) Οι κοινές, που χρησιμοποιούνται πολύ συχνά, π.χ. Ήρθε από την πόλη.

β) Οι λόγιες (ή απαρχαιωμένες), που προέρχονται από την αρχαία ελληνική και χρησιμοποιούνται σε πολύ τυπικό ύφος και σε στερεότυπες εκφράσεις, π.χ. Ο Περικλής έζησε τον 5ο αι. προ Χριστού.

Ορισμένες προθέσεις λειτουργούν άλλοτε ως επιρρήματα, άλλοτε ως σύνδεσμοι και άλλοτε ως προθέσεις, π.χ. Η πυροσβεστική έφτασε μετά την αστυνομία (ως πρόθεση), αλλά και Ο Γιώργος έφτασε μετά(ως επίρρημα).

Τα δύο είδη των προθέσεων παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα:

Εκτός από τα δύο είδη των προθέσεων υπάρχουν και οι σύνθετες (ή πολυλεκτικές) προθέσεις, που είναι είτε συνδυασμοί προθέσεων (π.χ. εκτός από, πριν από κ.ά.) είτε συνδυασμοί επιρρήματος με πρόθεση (π.χ. έξω από, μέσα σε κ.ά.).

Οι προθέσεις χρησιμοποιούνται είτε μόνο στη σύνταξη είτε και ως πρώτα συνθετικά λέξεων. Οι προθέσεις που χρησιμοποιούνται μόνο στη σύνταξη είναι:

Από τις κοινές: για, δίχως, εναντίον, εξαιτίας, έως, ίσαμε, με, μεταξύ, μέχρι, πριν, σαν, σε, χωρίς, ως.

Από τις λόγιες: άνευ, εκτός, ένεκα, εντός, κατόπιν, λόγω, μείον, μέσω, πλην, χάριν.

Όλες οι υπόλοιπες χρησιμοποιούνται και στη σύνταξη και στη σύνθεση.

Τα ουσιαστικά, τα επίθετα, οι αντωνυμίες και τα αριθμητικά που ακολουθούν τις προθέσεις στη σύνταξη βρίσκονται κατά κανόνα σε αιτιατική πτώση, π.χ. Ήρθε με τον γιο του. Είναι όμως δυνατό, μετά από ορισμένες προθέσεις, να βρίσκονται σε γενική πτώση, π.χ. Η επιτυχία αυτή έμοιαζε με δώρο εξ ουρανού, ή σε ονομαστική, π.χ. Έγινε από δήμαρχος κλητήρας.

Στον λόγο συμβαίνουν ορισμένες αλλαγές στη μορφή των προθέσεων, οι οποίες προέρχονται από εκθλίψεις των τελικών και αφαιρέσεις των αρχικών τους φωνηέντων, π.χ. με ένα βιβλίο → μ' ένα βιβλίο, για εκείνο → για 'κείνο. Στην περίπτωση της συνάντησης της πρόθεσης από με τη γενική και την αιτιατική του άρ-θρου αποβάλλεται συνήθως το φωνήεν ο, π.χ. από τα άλλα → απ' τ' άλλα. Οι αλλαγές εξαρτώνται από τον ρυθμό ομιλίας στον προφορικό λόγο ή από το είδος λόγου ή ακόμη από τις προτιμήσεις του συντάκτη στον γραπτό λόγο. Τέλος, η πρόθεση σε, όταν βρεθεί πριν από την αιτιατική και τη γενική του άρθρου, σχηματίζει μαζί του μία λέξη, π.χ. σε + τον = στον, σε + τις = στις κτλ.