KEΦΑΛΑΙO Γ΄

Υποτακτική σύνδεση των προτάσεων

OI ΔΕΥΤΕΡΕYOΥΣΕΣ ΠΡOΤΑΣΕΙΣ

§ 171

Στον λόγο χρησιμοποιούνται συχνά δευτερεύουσες προτάσεις, για να διευκρινιστεί ή να συμπληρωθεί το νόημα των κύριων προτάσεων. Η σύνδεση δευτερευουσών προτάσεων (ΔΠ) με κύριες (ΚΠ) (ή με άλλες δευτερεύουσες διαφορετικού είδους) ονομάζεται υποτακτική σύνδεση προτάσεων (βλ. και § 161γ):

§ 172

Για την αναγνώριση μιας δευτερεύουσας πρότασης, λαμβάνονται υπόψη τα παρακάτω:

• Πώς εισάγεται: με ποια λέξη αρχίζει η δευτερεύουσα πρόταση.
• Από πού εξαρτάται: τι δηλώνει το ρήμα της πρότασης από την οποία εξαρτάται η δευτερεύουσα και τίνος χρόνου είναι (αρκτικού ή ιστορικού).
• Πώς εκφέρεται: σε ποια έγκλιση τίθεται το ρήμα της δευτερεύουσας πρότασης.
• Ποιος είναι ο συντακτικός ρόλος της: πώς χρησιμοποιείται στον λόγο η δευτερεύουσα πρόταση.

§ 173

Οι δευτερεύουσες προτάσεις, με βάση τον συντακτικό ρόλο τους, διακρίνονται, όπως και στη Ν.Ε., σε:

1. α) Oνοματικές· είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις που χρησιμοποιούνται στον λόγο όπως και τα ονόματα: ως υποκείμενα, αντικείμενα, κατηγορούμενα, ονοματικοί προσδιορισμοί. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ειδικές, οι ενδοιαστικές, οι πλάγιες ερωτηματικές και, σε κάποιες περιπτώσεις, οι αναφορικές προτάσεις.
   N.E.: Oνοματικές είναι και οι βουλητικές προτάσεις.
2. β) Επιρρηματικές· είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις που εκφράζουν επιρρηματικές σχέσεις και χρησιμοποιούνται στον λόγο ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν, όπως και στη Ν.Ε., οι αιτιολογικές, οι τελικές, οι συμπερασματικές, οι υποθετικές, οι εναντιωματικές, οι παραχωρητικές, οι χρονικές και, σε κάποιες περιπτώσεις, οι αναφορικές προτάσεις.

Σημείωση: Επειδή οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις εμπίπτουν και στις δύο κατηγορίες, θα αναλυθούν σε ξεχωριστή ενότητα στο τέλος του κεφαλαίου.

§ 174

Oι δευτερεύουσες προτάσεις εκφέρονται με:

1. α) Απλή οριστική και δηλώνουν κάτι πραγματικό:
   Οἶδα ὅτι οἱ τύραννοι ἐλάχιστα μετέχουσι τῶν μεγίστων ἀγαθῶν.
2. β) Δυνητική οριστική (οριστική ιστορικού χρόνου + δυνητικό ἂν) και δηλώνουν κάτι που ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί στο παρελθόν, αλλά δεν πραγματοποιήθηκε (το μη πραγματικό):
   Κλέαρχος εἶπεν ὅτι Κῦρος ἄριστος ἂν ἄρχων ἦν, εἰ ἐβίω.
3. γ) Δυνητική ευκτική (ευκτική, εκτός μέλλοντα, + δυνητικό ἂν) και δηλώνουν κάτι που είναι δυνατόν να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον:
   Ἀπεκρίθη ὅτι ἄνευ Ἀθηναίων οὐδὲν ἂν πράξειαν.
4. δ) Υποτακτική και δηλώνουν το προσδοκώμενο με βεβαιότητα:
   Ὁ δ’ Ἀρταξέρξης συλλαμβάνει Κῦρον, ἵνα ἀποκτείνῃ. (για να τον σκοτώσει)
5. ε) Ευκτική του πλάγιου λόγου (αντί της οριστικής ή της υποτακτικής), ύστερα από ρήμα εξάρτησης ιστορικού χρόνου, και δηλώνουν γνώμη υποκειμενική για γεγονότα και απόψεις του παρελθόντος:
   

   Τὸν Περικλέα ἐκάκιζον ὅτι οὐκ ἐπεξάγοι ἐπὶ τῶν πολεμίων. (Kατηγορούσαν τον Περικλή, επειδή δεν οδηγούσε το στράτευμα εναντίον των εχθρών.) [αντί οριστικής]
   Ξενοφῶν ἐφοβεῖτο μὴ κακὰ γένοιτο τῇ πόλει. [αντί υποτακτικής]

Παρατήρηση

Ύστερα από ιστορικό χρόνο:

1. α) Όταν η δευτερεύουσα πρόταση δε δηλώνει υποκειμενική γνώμη, διατηρεί την οριστική ή την υποτακτική:

   Πατηγύας ἐβόα ὅτι βασιλεὺς προσέρχεται. (φώναζε δυνατά)
   Ἀθηναῖοι δέκα ναῦς ἔπεμψαν τοῖς Κερκυραίοις, ἵνα βοηθήσωσι.

2. β) Παρατηρείται μερικές φορές εναλλαγή εγκλίσεων (οριστικής ή υποτακτικής και ευκτικής του πλάγιου λόγου) σε δευτερεύουσες προτάσεις που συνδέονται παρατακτικά και εξαρτώνται από τον ίδιο ιστορικό χρόνο, ανάλογα με το αν δηλώνουν κάτι πραγματικό-βέβαιο ή υποκειμενικό αντίστοιχα:

   Οὗτοι ἔλεγον ὅτι Κῦρος μὲν τέθνηκεν, Ἀριαῖος δὲ ἐν τῷ σταθμῷ πεφευγὼς εἴη.
   Ἔλεγον ὅτι πολιορκοῦνται, οἱ δὲ Θρᾷκες περικεκυκλωμένοι εἶεν αὐτούς.
   Ναῦς ἐπλήρουν, ὅπως ναυμαχίας τε ἀποπειράσωσι, καὶ τὰς ὁλκάδας αὐτῶν ἧσσον οἱ Ἀθηναῖοι κωλύοιεν ἀπαίρειν. (Eπάνδρωναν πλοία, για να επιχειρήσουν ναυμαχία, και οι Aθηναίοι ελάχιστα να εμποδίσουν τον απόπλου των φορτηγών πλοίων τους.)

Σημείωση: Οι δευτερεύουσες προτάσεις, κυρίως οι αναφορικές και όσες δηλώνουν ή περιέχουν υπόθεση, εκφέρονται και με άλλες εγκλίσεις, οι οποίες αναφέρονται στις οικείες παραγράφους.