KEΦΑΛΑΙO ΣT΄

Tο άρθρο

§ 42

Όταν κάνουμε λόγο για άρθρο στην Α.Ε., εννοούμε το οριστικό άρθρο ὁ, ἡ, τό, το οποίο τίθεται μπροστά από ονόματα ή άλλα μέρη του λόγου που χρησιμοποιούνται ως ονόματα. Το άρθρο δεν έχει κλητική πτώση· μπροστά από την κλητική των ονομάτων χρησιμοποιείται το κλητικό επιφώνημα ὦ:
ἡ ναῦς – ὁ Κριτίας – οἱ Πέρσαι – τὸ ἀδικεῖν – οἱ ἀποθανόντες – ὦ Ἀθηναῖοι
Ἔτι ἓν λείπεται, τὸ ἢν πείσωμεν ὑμᾶς.

Στην Α.Ε. δεν υπήρχε αόριστο άρθρο· αόριστη αναφορά σε πρόσωπα ή πράγματα γινόταν χωρίς άρθρο.Σε αντίστοιχη περίπτωση χρησιμοποιείται στη Ν.Ε. το αόριστο άρθρο ένας, μια, ένα:
Ἐστρατοπεδεύσαντο ἐν χωρίῳ λασίῳ. (σε μια πυκνόφυτη περιοχή)
Ἔνθα ἐστὶ ποταμὸς οὐ μέγας. [ένας ποταμός]
N.E.: Ήρθε ένας φίλος.

§ 43

Tα τρία γένη του οριστικού άρθρου ὁ, ἡ, τὸ χρησιμοποιούνταν στα ομηρικά έπη ως δεικτικές αντωνυμίες. Την αντωνυμική σημασία τους διατήρησαν στην αττική διάλεκτο στις εκφράσεις:

1. α) ὁ δὲ (και αυτός/εκείνος, αυτός/εκείνος όμως) σε κάθε γένος, αριθμό και πτώση:
   Ἦσαν δ’ ἡμῖν ἑπτὰ μναῖ· ὁ δὲ καὶ ταύτας λαβὼν κατεχρήσατο.
   Τὸν δὲ διὰ πολλὰς εὐεργεσίας πολίτην ἐπεποίηντο.
2. β) ὁ μὲν - ὁ δὲ (ο ένας - ο άλλος, άλλος - άλλος) σε κάθε γένος, αριθμό και πτώση:
   Ὁ μὲν χρυσίον ἐπιθυμεῖ κτᾶσθαι, ὁ δὲ τιμάς.
   Τῶν προτάσεων αἱ μὲν καταφατικαὶ αἱ δὲ ἀποφατικαί εἰσιν.
   N.E.: Φταίνε και οι μεν και οι δε.

   ➤ Οι εκφράσεις τὸ μὲν - τὸ δέ, τὰ μὲν - τὰ δέ, τῇ μὲν - τῇ δὲ (αφενός μεν - αφετέρου δε, άλλοτε μεν - άλλοτε δε) χρησιμοποιούνται και επιρρηματικά:
   Ἐπορεύθησαν τὰ μέν τι μαχόμενοι, τὰ δὲ ἀναπαυόμενοι.
   Τῇ μὲν γὰρ ἔλεγον ὀρθῶς τῇ δ’ οὐκ ὀρθῶς.

3. γ) καὶ τόν, καὶ τήν, καὶ τοὺς (και αυτός/εκείνος) ως υποκείμενο απαρεμφάτου. Στους τύπους αυτούς αντιστοιχούν οι ονομαστικές καὶ ὃς (και αυτός), καὶ ἣ (και αυτή), ἦ δ’ ὃς (είπε αυτός), ἦ δ’ ἣ (είπε αυτή):
   Καὶ τὸν κελεύειν καθῆραι. (Και αυτός [λένε] τον διέταξε να τον θεραπεύσει.)
   Καὶ ὃς οὐκ ἤθελεν ἀποκρίνασθαι.
   Γελοῖον, ἦ δ’ ὅς, τόν γε φύλακα φύλακος δεῖσθαι. (να έχει ανάγκη)
   Ἀλλ’ ἐγώ, ἦ δ’ ἥ, σαφέστερον ἐρῶ.
4. δ) τὸν καὶ τὸν (αυτόν κι αυτόν, τον τάδε και τον τάδε), τὸ καὶ τὸ (αυτό κι αυτό), τὰ καὶ τὰ (αυτά κι αυτά):
   Καί μοι κάλει τὸν καὶ τόν.
   Εἰ τὸ καὶ τὸ ἐποίησεν ὁ ἄνθρωπος οὑτοσί, οὐκ ἂν ἀπέθανεν.
   N.E.: Του είπα το και το.
5. ε) πρὸ τοῦ (προτού, πριν απ’ αυτό, προηγουμένως):
   Καὶ ἐν τῷ πρὸ τοῦ σοὶ χρόνῳ φίλος ἦν ἀληθινός.
   Ὦ Μένων, πρὸ τοῦ μὲν Θετταλοὶ εὐδόκιμοι ἦσαν ἐν τοῖς Ἕλλησιν.
   N.E.: Έλα, προτού φύγει. [ως σύνδεσμος]

§ 44

Το άρθρο χρησιμοποιείται για να δηλώσει:

1. α) Ένα ορισμένο και γνωστό πρόσωπο ή πράγμα (κυρίως οριστικό ή ατομικό άρθρο). Συχνά μάλιστα το οριστικό άρθρο έχει κτητική σημασία:
   Ὁ ποταμὸς διαβατὸς ἐγένετο. [ο ποταμός για τον οποίο γίνεται λόγος]
   Εἶδον ὅτι ὑγίαινεν ὁ παῖς. [το συγκεκριμένο παιδί]
   Φαίνομαι οὖν δωδεκαέτης ὤν, ὅτε ὁ πατὴρ ἀπέθνῃσκεν. [ο πατέρας μου]
   N.E.: Η πτήση καθυστέρησε. [η συγκεκριμένη πτήση]
2. β) Μια κατηγορία ειδών (γενικό ή ειδοποιό άρθρο):
   Ὁ ἄνθρωπος δίπουν ἐστί.
   Ἴσοι οἱ πολῖται βούλονται εἶναι.
   Δεῖ τὸν στρατηγὸν τῆς στρατηγίας ἐπιμελεῖσθαι.
   N.E.: O μαθητής πρέπει να είναι επιμελής.

Γενική παρατήρηση

Εκτός από την περίπτωση των ονομάτων που δηλώνουν κάτι αόριστο ή άγνωστο και εκφέρονται χωρίς άρθρο (βλ. § 42), το άρθρο συχνά παραλείπεται και:

1. α) Στα κύρια ονόματα, γιατί και χωρίς άρθρο δηλώνουν κάτι ορισμένο:
   Θρασύβουλος καταλαμβάνει Φυλήν.
   N.E.: Mένω στην οδό Ψυχάρη.
2. β) Στο όνομα βασιλεὺς ή μέγας βασιλεύς, όταν αναφέρεται στον βασιλιά των Περσών, και στο όνομα ἄστυ, όταν αναφέρεται στην Αθήνα:
   Καὶ βασιλεὺς πέμπει ἐς Λακεδαίμονα Μεγάβαζον.
   Τινὲς τῶν ἐξ ἄστεως ἐφοβοῦντο. (μερικοί από αυτούς που βρίσκονταν στην Αθήνα)
3. γ) Στο όνομα πατρὶς και στα ονόματα που δηλώνουν συγγένεια, όπως ἀνὴρ (ο σύζυγος), γυνὴ (η σύζυγος), γονεύς, πατήρ, μήτηρ, παῖς, υἱός, ἀδελφὸς κ.τ.ό.:
   Οὐκ ἐδύναντο καθεύδειν ὑπὸ λύπης καὶ πόθου πατρίδων, γονέων, γυναικῶν, παίδων. (δεν μπορούσαν να
   κοιμηθούν)
   N.E.: Δεν υπολογίζει ούτε μάνα ούτε πατέρα.
4. δ) Στα ονόματα που δηλώνουν χρονική περίοδο, γεωγραφικό όρο, φυσικό φαινόμενο ή ουράνιο σώμα, όπως νύξ, ἡμέρα, ἑσπέρα, θέρος, θάλασσα, ἥλιος, γῆ, σελήνη, οὐρανὸς κ.τ.ό.:
   Ὑμεῖς δὲ ἴστε ὅθεν ἥλιος ἀνίσχει. (από πού ανατέλλει ο ήλιος)
   Θύουσι ἡλίῳ τε καὶ σελήνῃ καὶ γῇ καὶ πυρὶ καὶ ὕδατι καὶ ἀνέμοισι.
   N.E.: Θα κινήσω γη και ουρανό.
5. ε) Στα ονόματα που δηλώνουν αρετές, κακίες, αγαθά, δεινά, επαγγέλματα, επιστήμες, όπως πλοῦτος, κακία, φιλία, ἔπαινος, καλοκαγαθία, γεωργία, τέχνη, μουσικὴ κ.τ.ό.:
   Πλοῦτος κακίας μᾶλλον ἢ καλοκαγαθίας ὑπηρέτης ἐστίν.
   Ἀντίκειται πόλεμος εἰρήνῃ.
   N.E.: Υπόσχεται να φέρει ειρήνη στον τόπο.