ΘΕΜΑ 3: Ομοιότητες και διαφορές των Καλών τεχνών

“Όσο γνωρίζεις, πιο πολύ και πιο πολύ αγαπάς”

Κ.Παλαμάς


3. Ντίρερ, «Λαγός», 1502	4. Μάσκα από την Αλάσκα, 19ος αι.»

3.1. Τέχνη, καλλιτέχνης και έργο

H τέχνη είναι δημιουργία που προκύπτει από την ανάγκη του ανθρώπου να εκφράσει τις σχέσεις του με τον κόσμο και να απαντήσει στα αιώνια ερωτήματα της ύπαρξης. Ερωτήματα για τη ζωή, τον θάνατο, τον έρωτα, τον Θεό, την ελευθερία, την απόλαυση και τη γαλήνη. Καλλιτέχνης, έργο και κοινωνία είναι οι τρεις δυνάμεις που συμπλέκονται στο φαινόμενο της τέχνης.

1. Τιτσιάνο, «Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο», 1538.

Ο καλλιτέχνης με το ταλέντο, την ευαισθησία, τις ιδέες και τις ανησυχίες του, που αποτυπώνει στο έργο του, άλλοτε εκφράζει τις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής και άλλοτε συμβάλει στη μεταβολή ή την ανατροπή τους.
Στο έργο διακρίνουμε τη μορφή και το περιεχόμενο, δυο ξεχωριστά στοιχεία που όμως συνδέονται στενά μεταξύ τους. Η μορφή του έργου προκύπτει από το υλικό, την τεχνική και τους αισθητικούς κανόνες. Με τη μορφή ο καλλιτέχνης εκφράζει τις ιδέες και τις ψυχικές του ανάγκες που αποτελούν το περιεχόμενο του έργου. Το πνεύμα δημιουργεί τη μορφή και την υπερβαίνει επινοώντας νέες, έτσι ώστε «η υψηλή τέχνη να μην είναι απλώς η ηχώ και ο καθρέφτης κάποιας συγκεκριμένης εποχής αλλά να διαθέτει επιπλέον την προφητική δύναμη που φτάνει μακριά στο μέλλον» (Καντίνσκι).

2. Μανέ, «Ολυμπία», 1863.

3.2. Αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική

α. Τα χαρακτηριστικά και η γλώσσα τους
Κάθε τέχνη διαθέτει τη γλώσσα και τα μέσα που αρμόζουν μόνο σε αυτήν, ξεχωρίζοντας έτσι από τις άλλες.
Η αρχιτεκτονική έχει κεντρικό της αίτημα τον χώρο. Τον χρησιμοποιεί και τον διαμορφώνει συνδυάζοντας καλλιτεχνικά στοιχεία, υλικά και επιστημονική γνώση. Καλύπτει πολλαπλές, λειτουργικές ανάγκες όπως η ασφαλής και εύχρηστη κατοικία, το εργασιακό περιβάλλον, οι εκπαιδευτικοί χώροι, οι χώροι αναψυχής. Μέσα από τις αισθητικές της επιλογές εκφράζει τις πνευματικές και οικονομικές αναζητήσεις κάθε κοινωνίας και εποχής.
Η γλυπτική, στενά προσδεδεμένη στο υλικό της, διαμορφώνει όγκους που εκτείνονται στον χώρο.
Η ζωγραφική με κύριο εργαλείο το χρώμα δημιουργεί μορφές σε δισδιάστατη επιφάνεια. Με πρώτιστη πηγή την μορφοπλαστική φαντασία άλλοτε προσπαθεί να αναπαραστήσει την πραγματικότητα και άλλοτε να την υπερβεί.

5. Γκάουντι, «Οικία Μιλά», Βαρκελώνη, 1905-07.
	6.7. «Ο αρπιστής και ο αυλητής», κυκλαδικά ειδώλια, 2800-2300 π.Χ.
	9. Ντε Κίρικο, «Οι ευγενείς και οι επιπλοφύλακες», 1937.

8. «Διπλή θεότητα», κυπριακό ειδώλιο, 3000-2300 π.Χ.

β. Οι δυνατότητες και οι περιορισμοί τους
Η αρχιτεκτονική απευθύνεται σε πολλές αισθήσεις, αφού για να αρθρωθεί χρησιμοποιεί οπτικές, απτικές, κινητικές και ακουστικές αξίες. Παρ΄ότι περιορίζεται από το υλικό της, είναι άμεση και προσιτή στον άνθρωπο.
Η γλυπτική συνδυάζει οπτικά και απτικά στοιχεία. Εντυπωσιάζει με την υλική της παρουσία, την πλαστική υπεροχή και τον εμπλουτισμό του χώρου, δεσμεύεται όμως και αυτή από το υλικό της.
Η ζωγραφική απευθύνεται πρωτίστως στην όραση. Τα υλικά της μέσα και τα τεχνικά της στοιχεία εξασφαλίζουν μεγάλη εκφραστική ελευθερία, θεματολογικό πλούτο και ευρύτερη αποδοχή.

10. Στίρλιγκ, «Νέα Κρατική Γκαλερί», Στουτγάρδη, 1977-84.	11. Μουρ, «Πλαγιασμένη μορφή», 1938.
	13. Σαγκάλ, «Η Κλεαρίστη ντύνει και χτενίζει την Χλόη», 1956.
12. Γκόγια, «Η 3η Μαίου», 1808.

γ. Οι σχέσεις μεταξύ των τεχνών Η αρχιτεκτονική συνδέεται με τις άλλες Καλές τέχνες αφού στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελεί τη «στέγη» τους. Ενώ τα έργα της γλυπτικής εκτίθενται κυρίως στο εξωτερικό των αρχιτεκτονημάτων, η ζωγραφική κοσμεί το εσωτερικό τους. Η αρχιτεκτονική όμως αξιοποιεί τόσο τις αξίες της γλυπτικής τέχνης όσο και της ζωγραφικής. Η γλυπτική συνδέεται με την αρχιτεκτονική, μια που και αυτή πραγματεύεται τον χώρο. Άλλες φορές πάλι εμπνέεται από τη ζωγραφική, χρωματίζοντας τα γλυπτά της, όπως στα έργα των Βαβυλωνίων, των Αζτέκων, των Μάγια και της Ινδίας. Οι αρχιτεκτονικές επιφάνειες αποτέλεσαν τη βάση της ζωγραφικής. Τα παλαιότερα δείγματα ζωγραφικής είναι οι πρωτόγονες τοιχογραφίες σε σπηλιές, κατοικίες και ιερά. Από την Αναγέννηση και μετά, η ζωγραφική με τοιχογραφίες και πίνακες διακοσμεί πλέον συστηματικά δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα. Άλλες φορές μάλιστα, όπως στην χριστιανική τέχνη, η αρχιτεκτονική μέσω της ζωγραφικής επιτυγχάνει την αισθητική της ολοκλήρωση. Ζωγραφική και γλυπτική συγγενεύουν θεματολογικά, αφού και στις δυο κυριαρχεί η ανθρώπινη φιγούρα. Οι δεσμοί ανάμεσά τους γίνονται πιο αισθητοί, όταν η ζωγραφική αποζητά και αυτή να αποδώσει τον όγκο, μέσα από την πλαστικότητα.	14. «Τοξότες της Περσικής φρουράς», Μεσοποταμία, 5ος αι. π.Χ., τοίχος με σμαλτωμένα τούβλα.
	15. Αγγείο των Αζτέκων, 15ος αι.
16. Μιχαήλ Άγγελος, τοιχογραφία από την Καπέλα Σιξτίνα, 1508-12.	17. «Πορτραίτο γυναίκας», Φαγιούμ, 1ος αι.

3.3. Το σχέδιο και η χαρακτική

Η δημιουργία των έργων της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής βασίστηκε παραδοσιακά στο σχέδιο, αφού με αυτό αποδίδονταν οι ιδιότητες του χώρου, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μορφών αλλά και τα συνθετικά στοιχεία του συνόλου. Πολλά καλλιτεχνικά ρεύματα του 20ου αιώνα απελευθερώθηκαν από το σχέδιο και εκφράστηκαν κυρίως με το χρώμα.
Η χαρακτική, με κύριο γνώρισμα ότι τα έργα της αναπαράγονται, έχει και αυτή αφετηρία το σχέδιο. Γνωστή στην Κίνα από τον 8ο αιώνα, πέρασε από την Ινδία και έφτασε στον ευρωπαϊκό χώρο, στα χρόνια του Μεσαίωνα. Η ανάπτυξή της διευκολύνθηκε από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικράτησαν στην Ευρώπη το 15ο αιώνα, δίνοντας την ευκαιρία στους καλλιτέχνες να πλησιάσουν το ευρύ κοινό, αφού υπήρχε η δυνατότητα να παράγονται πολλά αντίτυπα της ίδιας εικόνας.

18. Ρούμπενς, «Προσωπογραφία του γιου μου Νικόλα», 1610, χρωματιστά μολύβια.	19. Ρέμπραντ, «Η Σάσκια κοιμάται», 1642, σχέδιο με μελάνι.	20. Πικάσο, «Κοκοράκι», 1938, σχέδιο με κάρβουνο.
21. Ντίρερ, «Ιππότης, Θάνατος και Διάβολος», 1513, χαλκογραφία.	22. Κατράκη, «ΑΘΗΝΑ 1944», ξυλογραφία.	23. Ουταμάρο, «Καθρεπτίζεται η ομορφιά», 1790, έγχρωμη ξυλογραφία

3.4. Η τέχνη μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο

Την εποχή που ο κόσμος προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές του από την καταστροφή που επέφερε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, οι καλλιτέχνες αγωνιούσαν για την απομάκρυνση της τέχνης από τον κόσμο και ενέτειναν τις προσπάθειές τους να κάνουν τον θεατή συμμέτοχο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η τέχνη οδηγήθηκε σε πολλαπλές αναζητήσεις και οι νέες μορφές που προέκυψαν κατήργησαν σιγά-σιγά τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς ανάμεσα στις τέχνες. Δημιουργήθηκαν έργα που συνδύαζαν χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής και της ζωγραφικής, ενώ προστέθηκαν στοιχεία που προέρχονταν από τις τέχνες του λόγου, του χορού, της μουσικής καθώς και από τον χώρο της επιστήμης, της τεχνολογίας και της πληροφορικής.

24. Ντε Σαν Φαλ, «Η Κυρίαρχη», 1985, κτίριο στον Κήπο των Tarot, Τοσκάνη.	25. Ιδιωτική κατοικία στο Ουινσκόνσιν της Αμερικής, 1980-82.
	27. Μαριζόλ, «Παιδιά καθισμένα σε έναν πάγκο», 1994, ξύλο και χρώμα.
26. Τάκις, «Φωτεινά σινιάλα», Παρίσι, 1984-87, σίδερο και φωτεινές πηγές.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα η τέχνη χαρακτηρίζεται από στυλιστική ποικιλία, με τους καλλιτέχνες να κινούνται εύκολα σε όλες τις καλλιτεχνικές τάσεις. Κύρια επιδίωξή τους είναι πλέον η “δημιουργία εικόνας”, οργανώνοντας και συνταιριάζοντας ανόμοια υλικά, ποικίλους τρόπους και αντίθετες αισθητικές αξίες. «Στην κοινωνία του πλουραλισμού, της υψηλής τεχνολογίας και της πληροφορίας η τέχνη συγχωνεύει επιλεκτικά το μακρινό με το πρόσφατο παρελθόν για να προχωρήσει με διαφορετικό τρόπο παραπέρα.» (Α.Χαραλαμπίδης)
Πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη η σημερινή καλλιτεχνική δημιουργία απαιτεί περισσότερη γνώση και προσπάθεια, ώστε να κερδηθεί η κατανόηση και η γόνιμη επαφή.


28.29. Ρεβέκα Χορν, «Το φεγγάρι, τα παιδιά και το αναρχικό ποτάμι», 1992, εγκατάσταση μέσα και έξω από κτίριο.
30. Αλέξης Ρόκμαν, «Αποχετευτικό χαντάκι», 1995, λάδι σε δυο ξύλινα ταμπλό.

εικόνα
31. Γιώργος Λάππας, «Νέοι αστοί», 1992, φιγούρες από σίδερο, γύψο, πολυουρεθάνη, κόκκινη τσόχα.

εικόνα
32. Νάρι Γουόρντ, «Εκπληκτική χάρη», 1993, εγκατάσταση.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1.Να παρατηρήσετε τα έργα αυτού του θέματος και να απαντήσετε στις ερωτήσεις:
α) Σε ποια αρχιτεκτονικά έργα κυριαρχούν οι ζωγραφικές αξίες και σε ποια οι γλυπτικές;
β) Σε ποια γλυπτά παίζει σημαντικό ρόλο ο χώρος;
γ) Ποια από τα γλυπτά ή τα ανάγλυφα χρησιμοποιούν και ζωγραφικές αξίες;
δ) Ποια τοιχογραφία χρησιμοποιεί γλυπτικές αξίες και ποια ζωγραφικές;
ε) Ποια από τα ζωγραφικά έργα έχουν πλαστικότητα και ποια διαχειρίζονται τον χώρο;
ζ) Ποιο από τα σχέδια είναι περισσότερο ρεαλιστικό και ποιο υπερβαίνει την πραγματικότητα;
η) Ποιο από τα χαρακτικά έργα έχει πλαστικότητα και ποιο χρησιμοποιεί πλακάτες επιφάνειες;
θ) Ποιο νομίζετε πως είναι το περιεχόμενο των εγκαταστάσεων και με ποια μορφή παρουσιάζεται στην κάθε μια;
2.Να χωριστείτε σε τέσσερις ομάδες και να δημιουργήσετε ένα έργο με θέμα «γη, νερό, αέρας και φωτιά». Η 1η ομάδα να επεξεργαστεί το θέμα με ζωγραφικό τρόπο, η 2η με γλυπτικό, η 3η να αναλάβει κάποιου είδους δράση και η 4η να συμμετέχει χρησιμοποιώντας φωτογραφίες και βίντεο.

ΥΛΙΚΑ
1. Σχεδίου και ζωγραφικής
2. Γλυπτικής και κατασκευών.
3. Για παράσταση (υφάσματα κ.τ.λ.).
4. Φωτογραφική μηχανή, βιντεοκάμερα.