ΘΕΜΑ 1: Αφηρημένη Τέχνη - τα μη παραστατικά έργα

«Η φύση είναι μια πραγματικότητα και οι πίνακές μου είναι επίσης μια πραγματικότητα.» Π. Πικάσο

1. Κυκλαδικά ειδώλια, 3200 – 2000 π.Χ.

1.1. Τι είναι η Αφηρημένη Τέχνη (Αφαίρεση)

Yπήρξαν περίοδοι που η τέχνη απεικόνιζε τον άνθρωπο, τα ζώα και την φύση διατηρώντας μόνο τα πιο ουσιαστικά στοιχεία των μορφών, χρησιμοποιώντας σχηματοποιημένες φόρμες, γεωμετρικά σχήματα και σύμβολα (Εικ.1).
Η μοντέρνα τέχνη του 20ου αιώνα, με κυρίαρχο χαρακτηριστικό την άρνηση της αναπαράστασης του εξωτερικού κόσμου, δημιούργησε μη παραστατικά έργα, τα οποία ονομάζουμε Αφηρημένη Τέχνη.
Η Αφηρημένη Τέχνη έχει τις ρίζες της στον Σεζάν, ο οποίος αναγνώριζε και απέδιδε την φύση με γεωμετρικά στερεά (Εικ.2). Με αφετηρία τα έργα του, ο Κυβισμός βρήκε υλικό για νέες αναζητήσεις που ολοκλήρωσε σε δυο φάσεις: την ανάλυση στις φόρμες (από την αναπαράσταση στην αφαίρεση) (Εικ.3) και τη σύνθεση της φόρμας

2. Σεζάν, «Το όρος Σεντ-Βικτουάρ», 1904.

(από την αφαίρεση στην ανασύνθεση του αντικειμένου σε μια καινούργια εικόνα) (Εικ.4). Η ζωγραφική άρχισε να αποδεσμεύεται από την αναπαράσταση της τρίτης διάστασης αγνοώντας την προοπτική. Επάνω στη ζωγραφική επιφάνεια συνθέτονται γραμμές, σχήματα και χρώματα δημιουργώντας τις νέες αξίες της ζωγραφικής.
Οι ζωγράφοι των οποίων το έργο βασίστηκε στη νέα αντίληψη, ότι δηλαδή τα εκφραστικά μέσα της ζωγραφικής μπορούν να δημιουργήσουν εικόνες με σημασία χωρίς να αναπαριστάνουν κάτι, ήταν ο Καντίνσκι , ο Μάλεβιτς και ο Μόντριαν.

3. Πικάσο, «Βιολί», 1912.

4. Μπρακ, «Νεκρή φύση επάνω σε τραπέζι», 1914.

Ο Βασίλι Καντίνσκι (1866-1944) γεννήθηκε στη Ρωσία, σπούδασε νομικά και πολύ αργότερα ζωγραφική. Πηγαίνοντας στο Μόναχο, εντάχθηκε στο γερμανικό εξπρεσιονιστικό κίνημα «Γαλάζιος Καβαλάρης» (Der Blaue Reiter) και δίδαξε στη σχολή του Μπαουχάους. Από το 1920 και μετά εξαφάνισε τελείως από τους πίνακές του κάθε αναπαραστατικό στοιχείο, ταξινομώντας χρωματιστά σχήματα και γραμμές επάνω στον πίνακα και δημιουργώντας μια παλλόμενη σύνθεση: σχήματα που υποδηλώνουν κίνηση και

5. Καντίνσκι, «Κίτρινο, κόκκινο, μπλε», 1925.

ζωή, έντονα και ζωηρά χρώματα που δημιουργούν χώρο, γραμμικά σχέδια που χαρίζουν στον πίνακα δύναμη και ρυθμό. Ο ίδιος έλεγε: «Αγαπώ την φύση με μια αγάπη πιο δυνατή από τότε που έπαψα οριστικά να την αναπαριστάνω.» (Εικ.5)

O Καζιμίρ Μάλεβιτς (1878-1935) γεννήθηκε στη Ρωσία και σπούδασε ζωγραφική. Ζωγράφιζε με διάφορους τρόπους μέχρι να καταλήξει στις αφαιρετικές συνθέσεις. Το 1913 ζωγράφισε το πρώτο σουπρεματιστικό έργο, το «Μαύρο τετράγωνο», που θεωρείται σταθμός στην ιστορία της αφαίρεσης: «Έβαφα το τετράγωνο με μαύρο μολύβι επειδή αυτή είναι η πιο ταπεινή ανθρώπινη πράξη». Γρήγορα άρχισε να χρησιμοποιεί έγχρωμα γεωμετρικά σχήματα οργανώνοντάς τα σε οριζόντιους, κάθετους ή διαγώνιους άξονες επάνω σε άσπρο φόντο (Εικ.6).
Ο Πιτ Μόντριαν (1872-1944) γεννήθηκε στην Ολλανδία και σπούδασε ζωγραφική. Τα πρώτα του έργα ήταν τοπία που ακολουθούσαν την ολλανδική παράδοση. Αργότερα, επηρεασμένος από τον κυβισμό, δημιούργησε έργα όπου κυριαρχούσε μια αυστηρή γραμμική πειθαρχία και τα οποία εξελίχτηκαν σε πίνακες με χρωματιστά τετράγωνα και παραλληλόγραμμα που χωρίζονται μεταξύ τους από ένα πλέγμα μαύρων γραμμών. Ο ίδιος ονόμασε την τέχνη του Νεοπλαστικισμό, μια καθαρή αφαίρεση όπου σχήματα, γραμμές και χρώματα έχουν τις δικές τους αυτόνομες αξίες και σχέσεις, ενώ έλεγε: «Το συναίσθημα της ομορφιάς παρεμποδίζεται από την εμφάνιση του αντικειμένου γι’ αυτό και το αντικείμενο πρέπει να αποκλειστεί από τον πίνακα» (Εικ.7).

6. Μάλεβιτς, «Σουπρεματιστική ζωγραφική»,
1915-16.

7. Μόντριαν, «Σύνθεση με κόκκινο, κίτρινο, μπλε
και μαύρο», 1921.

8. Βαν Ντέσμπουργκ, «Αντισύνθεση V», 1924.

9. Τάτλιν, «Μακέτα για το μνημείο της Τρίτης
Διεθνούς», 1919.

1.2. Οι δυο κατευθύνσεις της Αφαίρεσης

Σύντομα, πολλοί καλλιτέχνες υποστήριξαν την αφαίρεση και δημιουργήθηκαν δυο βασικές κατευθύνσεις:
Α) Η γεωμετρική ή ψυχρή Αφαίρεση, στην οποία εντάσσονται έργα αποτελούμενα από βασικά χρώματα και σχήματα με ορθολογικές, γεωμετρικές συνθέσεις, που εκφράσθηκε με τα παρακάτω ρεύματα.
Το Ντε Στιλ δημιουργήθηκε από τους Ολλανδούς ζωγράφους Μόντριαν και Βαν Ντέσμπουργκ, οι οποίοι πίστευαν ότι η τέχνη θα πρέπει να αντανακλά το μυστήριο και την τάξη του σύμπαντος, γι’ αυτό και τα έργα τους ήταν αυστηρές γεωμετρικές συνθέσεις με τετράγωνες φόρμες, ευθείες γραμμές και βασικά χρώματα (Εικ.8).
Ο Κονστρουκτιβισμός εκδηλώθηκε στη Ρωσία με πρωταρχικά έργα τις ανάγλυφες αφηρημένες κατασκευές του Τάτλιν, συνθέσεις με γεωμετρικές φόρμες φτιαγμένες από διάφορα υλικά. Οι Κονστρουκτιβιστές υποστήριζαν πως η τέχνη πρέπει να είναι ωφελιμιστική και στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν την απομόνωση του καλλιτέχνη από την κοινωνία, επεκτάθηκαν στο πεδίο του βιομηχανικού σχεδίου, το θέατρο, τον κινηματογράφο και την αρχιτεκτονική (Εικ.9).
Τα κινητικά γλυπτά έδωσαν μια άλλη κατεύθυνση στη γλυπτική εντάσσοντας την πραγματική κίνηση στα μορφικά της στοιχεία (Εικ.10), ενώ η Οπ Αρτ επεδίωξε να παρουσιάσει την αίσθηση της κίνησης στη ζωγραφική, δημιουργώντας οπτικές ψευδαισθήσεις με την κατάλληλη τοποθέτηση μικρών σχημάτων (Εικ.11).

εικόνα
10. Κάλντερ, «Κίτρινη φάλαινα», 1958.

εικόνα
11. Ράιλι, «Ρεύμα», 1964.

Η Μίνιμαλ Αρτ που ξεκίνησε στην Αμερική περιορίζεται σε πολύ λιτά μέσα και τεχνικές, είναι εντελώς αφηρημένη, αντικειμενική και απρόσωπη, απαλλαγμένη από επιφανειακές διακοσμήσεις (Εικ.12). Β) Η εξπρεσιονιστική ή λυρική Αφαίρεση,στην οποία εντάσσονται έργα που βασίζονται σε μια ζωγραφική γλώσσα με συμβολικό χαρακτήρα και προβάλλουν την υποκειμενικότητα του καλλιτέχνη, με αντιπροσωπευτικότερες τις δυο παρακάτω εκδοχές. Η Άμορφη Τέχνη, που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Γαλλία, μπορεί να συνοψιστεί σε μια χειρονομιακή ζωγραφική που προσεγγίζει την καλλιγραφία (Εικ.13). Ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός παρουσιάστηκε στην Αμερική στη δεκαετία του ‘50 και έδωσε έμφαση στον αυθορμητισμό της έκφρασης και την ατομικότητα του καλλιτέχνη. Οι βασικές τάσεις που αναπτύχθηκαν μέσα στα πλαίσια του ευρύτερου αυτού κινήματος ήταν η ζωγραφική στην οποία συγκεντρώνεται το ενδιαφέρον στην κίνηση, την χειρονομία, την υφή και η ζωγραφική των χρωματικών επιπέδων, όπου κυριαρχούν οι μεγάλες ενιαίες χρωματικές επιφάνειες (Εικ.14, 15).	12. Κέλι, «Χωρίς τίτλο», 1983.
	13. Βόλς, «Ο ανεμόμυλος», 1951.
Ποιο από τα έργα στις δυο διπλανές σελίδες νομίζετε ότι είναι πιο κοντά στην φύση και τι σας θυμίζει; Με τι μπορείτε να παραλληλίσετε τα υπόλοιπα έργα;

14. Ντε Κούνιγκ, «Χωρίς τίτλο», 1957.

15. Ρόθκο, «Χωρίς τίτλο», 1951.

Τα πρώτα δείγματα αφαιρετικών έργων στην Ελλάδα παρουσιάστηκαν μετά το 1950 και υπήρξαν ορόσημο στην εξέλιξη της νεοελληνικής τέχνης, αφού τέθηκαν τα θεμέλια για μια καινούργια αντιμετώπιση του ζωγραφικού χώρου. Παραδειγματικές αναφορές αποτελούν οι δυο καλλιτέχνες, Αλ. Κοντόπουλος και ο Γ. Σπυρόπουλος, των οποίων τα ώριμα έργα ανήκουν στον χώρο της Αφηρημένης Τέχνης.»

16. Σπυρόπουλος, «Αντίλογος», 1970.	Ο Αλέκος Κοντόπουλος (1904-75) σπούδασε στην Ελλάδα και τη Γαλλία. Μετά την ακαδημαϊκή ζωγραφική και το Ρεαλισμό, από το 1958 παρουσίασε έργα με αφαιρετική χροιά, απαλλαγμένα από το αφηγηματικό τους περιεχόμενο. Τα έργα του βασίζονται σε μια γερή γεωμετρική κατασκευή, όπου οι φόρμες αναπτύσσονται με πλατιές επιφάνειες, χρωματικές αντιθέσεις και αρμονίες και γίνονται το μέσο έκφρασης της έντονα ιδεαλιστικής και ποιητικής του ιδιοσυγκρασίας. Ο Γιάννης Σπυρόπουλος (1912-1990) σπούδασε και αυτός στην Ελλάδα και τη Γαλλία. Από τη δεκαετία του ‘50 προχώρησε σταδιακά προς τη μη παραστατική τέχνη φτάνοντας στη λυρική αφαίρεση. Στις καλά οργανωμένες συνθέσεις του περιορίζεται η πλαστικότητα για χάρη του χρώματος, απωθούνται οι όγκοι και πρωτοστατούν οι καθαρές ενιαίες επιφάνειες και ο διαχωρισμός των επιπέδων. Το χρώμα είναι το καθοριστικό μέσο για να εκφραστεί το περιεχόμενο του έργου που βασίζεται στην εσωτερική του αναγκαιότητα.
17. Κοντόπουλος, «Σύνθεση», 1969.
	Σας θυμίζουν κάτι από το περιβάλλον (φυσικό ή τεχνητό) οι δυο πίνακες;

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1.Να ζωγραφίσετε αφηρημένες φόρμες χρησιμοποιώντας και δοκιμάζοντας όλες τις παρακάτω τεχνικές: ζωγραφίζουμε α) πιτσιλώντας με χρωματιστά μελάνια, β) απευθείας με τα σωληνάρια, γ) απλώνοντας πάστα χρώματος με σπάτουλα, δ) με σκληρά πινέλα διαφόρων μεγεθών, πιέζοντας με τη μύτη, ώστε να αποτυπώνεται η υφή του πινέλου, ε) φυσώντας με φιξατέρ αραιωμένο χρώμα.
2.Να κόψετε διάφορα σχήματα από χρωματιστά χοντρά χαρτιά. Τοποθετώντας και κολλώντας τα επάνω σε ένα φύλλο να δημιουργήσετε μια αφηρημένη σύνθεση.
3.Να παρατηρήσετε ένα κομμάτι από μάρμαρο, τον φλοιό στον κορμό ενός δέντρου, την επιφάνεια ενός μισοχαλασμένου τοίχου, το χώμα σε ένα παρτέρι και έπειτα να προσπαθήσετε να αποτυπώσετε με μολύβι ή χρώματα την υφή του καθενός.
4.Να σχεδιάσετε με γεωμετρικά όργανα σχηματοποιώντας τις φόρμες και γεμίζοντάς τις με διακοσμητικά σχήματα, ένα από τα θέματα: ψάρια, βουνά, δάσος.

5. α) Να σχεδιάσετε τις διακλαδώσεις ενός δέντρου, β) να φέρετε από επάνω 4 οριζόντιες και 4 κατακόρυφες καμπύλες γραμμές, γ) χρησιμοποιώντας ένα ζευγάρι συμπληρωματικών χρωμάτων, να χρωματίσετε στα σχήματα που δημιουργήθηκαν από τις γραμμές εναλλάξ με διαφορετικό χρώμα, ώστε να ξεχωρίζουν τα κλαδιά από το φόντο (Εικ.18).

18. Έργο μαθητή.

6. α) Να σχεδιάσετε σπίτια με στέγες σε σχήμα κύβου με προοπτική τοποθέτηση, δηλαδή κάτω-κάτω στο χαρτί σας να είναι μεγάλα και όσο προχωράτε προς τα επάνω να μικραίνουν και να μισοκρύβονται, β) να χρωματίσετε τα σπίτια με διακοσμητικά μοτίβα, γ) να χρωματίσετε το φόντο (Εικ.19).

ΥΛΙΚΑ
1.Σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα, μπλοκ ακουαρέλας, ξυλομπογιές, μαρκαδόροι, τέμπερες, χρωματιστά μελάνια, πένες, πινέλα, σπάτουλα.
2.Κόλλα, ψαλίδι.
3.Γεωμετρικά όργανα: χάρακας, διαβήτης.

19. Έργο μαθητή.