ΘΕΜΑ 3: Ο χώρος και το βάθος

3.1. Πραγματικός και ζωγραφικός χώρος

Τα στερεά αντικείμενα εκτείνονται σε τρεις διαστάσεις καταλαμβάνοντας μέρος του πραγματικού, τρισδιάστατου χώρου όπου ζούμε και κινούμαστε. Το φυσικό περιβάλλον αλλά και οι τεχνητοί χώροι, που δημιουργεί ο άνθρωπος για να ικανοποιήσει διάφορες ανάγκες του, είναι χώροι πραγματικοί σε αντίθεση με τον χώρο που δημιουργούν οι εικαστικές τέχνες που μπορεί να είναι φανταστικός.
Η αρχιτεκτονική δημιουργεί πραγματικούς χώρους. Άλλοτε τα κτίρια εναρμονίζονται με το φυσικό περιβάλλον και το αναδεικνύουν, όπως οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί ή οι αιγυπτιακές πυραμίδες και άλλοτε οι αρχιτεκτονικές κατασκευές επεμβαίνουν στην φύση και βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης του ανθρώπου, όπως π.χ. οι γέφυρες που ενώνουν κομμάτια γης ξεκομμένα μεταξύ τους. Οι αρχιτέκτονες γνωρίζοντας τις αισθητικές ιδιότητες του χώρου και τις ψυχολογικές επιδράσεις του στον άνθρωπο δημιουργούν περιβάλλοντα φιλικά, ζεστά, αρμονικά, μεγαλειώδη, πολυτελή κ.τ.λ.
Η γλυπτική δημιουργεί έργα που εντάσσονται μέσα σε πραγματικούς χώρους, φυσικούς ή κατασκευασμένους, ενώ πολλές φορές πραγματεύεται τον χώρο πιο ενεργά εντάσσοντάς τον γύρω και μέσα στους γλυπτικούς όγκους.
Η ζωγραφική εξαιτίας της δισδιάστατης επιφάνειας που χρησιμοποιεί αναπαριστά ψευδαισθητικά τον πραγματικό χώρο και δημιουργεί εύκολα φανταστικούς χώρους. Οι ζωγράφοι της Αναγέννησης με την εφαρμογή της γεωμετρικής προοπτικής κατάφεραν να αποδώσουν με τον καλύτερο τρόπο την αίσθηση του βάθους στα έργα τους, ενώ εφάρμοσαν αργότερα και την ατμοσφαιρική προοπτική που αφορούσε τα χρώματα. Στο πρώτο πλάνο τοποθετούσαν φωτεινά και καθαρά χρώματα, ενώ τα σκούρα και θαμπά προσδιόριζαν τα πίσω επίπεδα του χώρου (Εικ.1). Ωστόσο, η μοντέρνα ζωγραφική δημιουργεί έναν νέο ζωγραφικό χώρο με τις αντιπαραθέσεις σχημάτων και χρωμάτων (Εικ.2).


1. Βελάσκεθ, «Ο πρίγκιπας Μπαλτάσαρ Κάρλος έφιππος», 1634.	2. Χάμιλτον, «Εσωτερικό Ι», 1964.

Πώς ορίζετε τον χώρο στα παραπάνω έργα; Είναι φανταστικός ή ρεαλιστικός; Σε ποιο χώρο νομίζετε ότι βρίσκεται ο έφιππος πρίγκιπας και πού η σταρ του Χόλιγουντ;

3.2. Ιστορική διαδρομή στην αρχιτεκτονική

3. Η πύλη της Ιστάρ από το παλάτι της
Βαβυλώνας, 7ος-6ος αι. π.Χ.

4. Η είσοδος του ναού του Άμονα στο Λούξορ,
1417-1379 π.Χ.

Η αρχιτεκτονική δημιουργία σε κάθε πολιτισμό και εποχή πρόβαλε διαφορετικές αισθητικές αξίες, εκφράζοντας έτσι τις αντιλήψεις κάθε εποχής.
Οι αρχαίοι λαοί της Μεσοποταμίας κατασκεύασαν ανάκτορα και ιερά. Η αρχιτεκτονική τους με κυρίαρχες αισθητικές αξίες τη μεγαλοπρέπεια και τον πλούτο του χρώματος εξέφρασε τον χαρακτήρα και τη δύναμη του πολιτισμού τους (Εικ.3).
Στην αρχαία Αίγυπτο κατασκευάστηκαν ανάκτορα, τάφοι (πυραμίδες) και ναοί μνημειακών διαστάσεων, με χαρακτηριστικά την ακινησία και το βάρος. Εκφράστηκαν έτσι η πίστη του λαού στην αθανασία και η υποταγή του αιγυπτιακού πολιτισμού σε αμετακίνητες αρχές στο πέρασμα πολλών αιώνων (Εικ.4).
Ο μινωικός κόσμος οικοδόμησε ανάκτορα και εξοχικές επαύλεις δίνοντας έμφαση στο ουσιαστικό και το λειτουργικό μέσα στα ανθρώπινα μέτρα, εκφράζοντας την χαρά της ζωής και την επαφή των ανθρώπων με τον φυσικό κόσμο (Εικ.5).
Στην κλασική Ελλάδα κατασκευάστηκαν ναοί, ακροπόλεις, τάφοι, αγορές, θέατρα, γυμναστήρια και ιδιωτικές κατοικίες. Στα οικοδομήματα αυτά, παρά το μνημειακό τους χαρακτήρα, επιβάλλεται το ανθρώπινο μέτρο. Η πλαστικότητα, η ισορροπία και η αρμονία τους εξέφρασαν με τον καλύτερο τρόπο τον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, με το ελεύθερο και ανοιχτό σε ιδέες και αξίες πνεύμα (Εικ.6).

5. Από το ανάκτορο της Κνωσού στην Κρήτη, 2000-1700 π.Χ.	Τοποθετήστε νοερά τον εαυτό σας μέσα σε κάθε ένα από τα κτίρια της σελίδας. Πού φαντάζεστε ότι θα νοιώθατε ασφάλεια, χαρά ή δέος;	6. Ο ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες της Αρκαδίας, 410 π.Χ.

Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, εκτός από τα βασικά οικοδομήματα του ελληνικού κόσμου, κατασκευάστηκαν αμφιθέατρα, θριαμβευτικές αψίδες, υδραγωγεία, γέφυρες και δημιουργήθηκαν πόλεις για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του αυξανόμενου πληθυσμού. Με χαρακτηριστικά το γιγαντισμό και τη βαρύτητα εκφράστηκε η ανάγκη για επιβολή και επίδειξη της κυριαρχικής δύναμης της αυτοκρατορίας (Εικ.7).
Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική και ειδικά στη βασιλική (εκκλησία), που θεωρείται το αντιπροσωπευτικότερο έργο της, τονίστηκε περισσότερο ο εσωτερικός χώρος και το μήκος του, συμβολίζοντας έτσι την κίνηση του ανθρώπου προς το Θείο. Στη μεγαλύτερη βυζαντινή εκκλησία αλλά και στα μικρότερα ξωκλήσια στις άκρες των λόφων και των απόκρημνων βράχων των νησιών μας εκφράζονται η πνευματικότητα, η ενότητα και η αρμονία μέσα στα ανθρώπινα μέτρα (Εικ.8).
Στην Αναγέννηση οικοδομήθηκαν ναοί και επιβλητικά μέγαρα. Με χαρακτηριστικά δανεισμένα από την αρχαία κλασική αρχιτεκτονική, όπως ο μνημειακός χαρακτήρας των κτισμάτων, η συμμετρία και η ισορροπία, εκφράστηκε η πίστη της νέας εποχής στον άνθρωπο (Εικ.9).
Η τέχνη του Μπαρόκ δημιούργησε ναούς και ανάκτορα. Η πλαστικότητα, η διακόσμηση και η εξωτερική μεγαλοπρέπεια, η απουσία συμμετρίας και ισορροπίας, ο συνδυασμός αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής σε ένα ενιαίο σύνολο εξέφρασαν την έξαρση και το πάθος μιας εποχής κατά την οποία συγκρούστηκαν η κοσμική και η εκκλησιαστική εξουσία (Εικ.10).


7. Η γέφυρα του Γκαρ στη Γαλλία, 1ος αι. π.Χ.		8. Η Αγιά Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, 6ος αι.

Ποιο σχήμα θεωρείτε ότι επαναλαμβάνεται σε κάθε ένα από τα κτίρια αυτής της σελίδας;
9. Η πρόσοψη της εκκλησίας του Βαλ-ντε- Γκρας στη Γαλλία, 1645.		10. O Άγιος Πέτρος και η πλατεία στη Ρώμη, 1656-1667.

Κατά το 19ο αιώνα όπως σε όλες τις τέχνες έτσι και στην αρχιτεκτονική διακρίνονται δύο ρεύματα. Ο Κλασικισμός με πλήθος οικοδομημάτων βασισμένων σε τύπους της αρχαιότητας και της Αναγέννησης που προσπαθούσαν να γεφυρώσουν το παρόν με το παρελθόν (Εικ. 11) και ο Ρομαντισμός με έργα κοντά στη γοτθική παράδοση και το Μπαρόκ (Εικ. 12).
Στον 20ο αιώνα ο πλουραρισμός που εμφανίζεται σε όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής, παρουσιάζεται και στην αρχιτεκτονική με πολλές μορφές: Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική επιμένει σε τύπους από το παρελθόν. Ο Εκλεκτισμός συνδυάζει στοιχεία από διάφορες εποχές και αρχιτεκτονικούς τύπους. Το Νέο Στιλ αποθεώνει την φαντασία και δημιουργεί κτίρια με διακοσμητικό χαρακτήρα. Οι νέες τάσεις της αρχιτεκτονικής με αφετηρία τα καινούργια οικοδομικά υλικά προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της στέγασης του μεγάλου πληθυσμού των αστικών κέντρων, οπότε δημιουργούνται τα μεγάλα και ομοιόμορφα οικιστικά συγκροτήματα πολυκατοικιών σε όλο τον κόσμο. Η μεταμοντέρνα-σύγχρονη αρχιτεκτονική βρίσκει λύσεις στα μεγάλα οικοδομήματα που αφορούν την εύρυθμη λειτουργία του κράτους και την εξυπηρέτηση των πολιτών (Εικ, 13, 14).

		Ποια προβλήμα- τα νομίζετε ότι προκαλούνται στο περιβάλλον και στην κοινω- νία με την ύπαρ- ξη των πολυκα- τοικιών και ποια λύνονται;
11. Το θέατρο Γκενταρμενμάρκτ στο Βερολίνο, 1818-21.	12. Ο πύργος του Νοϊσβανστάιν στη Βαυαρία, 1867.


13. Το κέντρο Ροκφέλλερ στη Ν.Yόρκη, 1931-39.	14. Το κτίριο «Σίνεμαξ» στη Γαλλία, 1990.

3.3. Ο χώρος στη μοντέρνα τέχνη

Ο Χένρι Μουρ (Άγγλος, από τους σημαντικότερους γλύπτες του 20ου αιώνα, 1898-1986) ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον χώρο, τον οποίο ενέταξε στα γλυπτά του δημιουργώντας την «ανοιχτή φόρμα», μια συγχώνευση όγκου και χώρου (Εικ.15). Πολλοί καλλιτέχνες, ζωγράφοι και γλύπτες, όπως ο Πικάσο, ο Τζιακομέτι και ο Ζογγολόπουλος, με τα έργα τους επεδίωξαν να προσδιορίσουν και να εκφράσουν τον χώρο, πραγματικό, αφηρημένο ή προσωπικό. Οι καλλιτέχνες του Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού (το πρώτο μεγάλο καλλιτεχνικό κίνημα της μεταπολεμικής περιόδου που ξεκίνησε στη Νέα Yόρκη) ταύτισαν την φόρμα και τον χώρο με την ίδια τη διαδικασία της ζωγραφικής, αφήνοντας τη συγκίνηση και τον υποκειμενισμό τους να δημιουργήσουν ελεύθερα (Εικ.19).
Στη σύγχρονη πλέον εποχή ο χώρος αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την ποιότητα της ζωής του ανθρώπου και η τέχνη, δημιουργώντας κατασκευές που σέβονται το περιβάλλον, έρχεται κοντά στην φύση και εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου να ζήσει αρμονικά μέσα σε αυτή.


15. Μουρ, «Εσωτερικές και εξωτερικές φόρμες», 1953-54, ξύλο.	16. Τζιακομέτι, «Πλατεία μεγαλούπολης», 1948, μπρούτζος.

17. Πικάσο, «Κλουβί του χώρου», 1930, σίδερο.	18. Ζογγολόπουλος, «Χωρίς τίτλο», 1991, μέταλλο και γυαλί.	19. Φ. Κλάιν, «Νέα Yόρκη», 1953, λάδι σε μουσαμά.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Να αναζητήσετε αρχιτεκτονικές κατασκευές που επηρεάζουν τον φυσικό χώρο και να αναφερθείτε στην αναγκαιότητά τους.
2.α) Να φτιάξετε το σχέδιο μιας ιδανικής-φανταστικής πόλης σε κάτοψη, β) να ζωγραφίσετε μια όψη μέρους αυτής της πόλης.
3.Να δημιουργήσετε μια σειρά σχεδίων με ένα θέμα από τα παρακάτω αρχιτεκτονικά στοιχεία: κιονόκρανο, κολώνα, ακροκέραμο, πόρτα, κάγκελα.
4.Αφού χωριστείτε σε ομάδες α) να δημιουργήσετε μια σειρά σχεδίων, β) να κατασκευάσετε μια τρισδιάστατη μακέτα με ένα θέμα από τα παρακάτω: εκκλησία, πλατεία, αθλητικές εγκαταστάσεις, εξοχική κατοικία.
5.Να σχεδιάσετε προοπτικά το δωμάτιό σας και τα βασικά του έπιπλα.
6.Να ζωγραφίσετε ένα ελεύθερο θέμα αποδίδοντας ευκρινώς τον χώρο και το βάθος.
7.Να δημιουργήσετε ομαδικά έργα-κατασκευές που να αφορούν τον χώρο.
8.Με θέμα «πραγματικά αντικείμενα σε φανταστικό χώρο» να φτιάξετε ένα έργο, επιλέγοντας τον τρόπο (ζωγραφική, γλυπτική, κολάζ), τα υλικά και τις τεχνικές.

ΥΛΙΚΑ
1. Σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα, ξυλομπογιές.
2. Γεωμετρικά όργανα: χάρακας, διαβήτης, μοιρογνωμόνιο.
3. Μακέτες: μακετόχαρτο, χρωματιστά χαρτιά, χαρτόνια, ζελατίνες, οδοντογλυφίδες, σχοινιά, βαμβάκι, σφουγγάρι, κόλλα, κοπίδι, ψαλίδι.
4. Κολάζ: περιοδικά
5.Γλυπτικής και κατασκευών: σύρμα, κούτες, εφημερίδες, υφάσματα, πλαστικά χρώματα, πινέλα, τανάλια.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ: «προσωπικός χώρος, φυσικός, κατασκευασμένος και αστικός, ονειρικός και φανταστικός χώρος, χώρος των ιδεών και της λογικής, μουσικός χώρος, χωροχρόνος»
Ο καθένας μας έχει την αίσθηση του προσωπικού του χώρου, του χώρου γύρω από το σώμα του, που μπορεί να είναι φυσικός ή κατασκευασμένος. Όταν οι άνθρωποι περιορίστηκαν στις πόλεις περιορίστηκε και ο ζωτικός τους χώρος. Οι άνθρωποι στριμώχτηκαν στον αστικό χώρο με αποτέλεσμα να αλλάξουν οι συνήθειες και η ψυχολογία τους.
Ο ονειρικός χώρος που πλάθουμε στα όνειρά μας είναι ένας φανταστικός χώρος που εύκολα παραμορφώνεται, μεγαλώνει ή μεταβάλλεται.
Ο χώρος των ιδεών ή της λογικής είναι εκεί όπου ο ανθρώπινος νους δημιουργεί έννοιες και τις συνδυάζει λογικά για να πλάσει ιδέες. Είναι λοιπόν ένας μεταφορικός χώρος.
Με την έννοια του μουσικού χώρου εννοούμε τη μουσική που οργανώνεται σε μια σύνθεση και δημιουργεί «χώρο μέσα στον χρόνο». Για κάθε τέχνη υπάρχει και ο αντίστοιχος χώρος: ο θεατρικός χώρος, ο χώρος στον χορό, στο σινεμά, στη λογοτεχνία κ.τ.λ.
Η νεώτερη φυσική του 20ου αιώνα πρόσθεσε στον τρισδιάστατο χώρο και μια τέταρτη διάσταση, τον χρόνο και μιλάει πλέον για τον τετραδιάστατο χωροχρόνο. Σύμφωνα με την θεωρία του «μπινγκ μπανγκ», που αναφέρεται στη γέννηση του σύμπαντος, τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα ύλη, χώρος και χρόνος.