ΘΕΜΑ 1: Το φως και οι φωτοσκιάσεις

«Η αντίληψη είναι και σκέψη, η λογική είναι και διαίσθηση, η παρατήρηση είναι και ανακάλυψη»

Ρ. Αρνχάιμ

1.1.α. Το φως μέσα από την επιστήμη

Κάθε αντικείμενο γίνεται ορατό με το φως, γιατί αντανακλά ένα μέρος της ακτινοβολίας της φωτεινής πηγής, ενώ απορροφά την υπόλοιπη (Εικ. 1).

Οι αρχαίοι Έλληνες στοχάστηκαν πολύ γύρω από το φως. Οι Πυθαγόρειοι στα τέλη του 5^ου αιώνα π.Χ. πίστευαν ότι κάθε ορατό αντικείμενο εκπέμπει ένα συνεχές ρεύμα σωματιδίων. Ο Αριστοτέλης (384-332 π.Χ.) πίστευε ότι το φως διαδίδεται με κάποια μορφή κυμάτων. Τόσους αιώνες μετά, οι δύο αυτές θεωρίες, λίγο πολύ τροποποιημένες, εξακολουθούν να λαμβάνονται υπόψη.

Ο Άγγλος φυσικός Νεύτων το 1666 ανακάλυψε το χρωματικό φάσμα. Σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, πέρασε μέσα από ένα πρίσμα μια λεπτή δέσμη λευκού φωτός και ρίχνοντας τις ακτίνες που βγήκαν από το πρίσμα επάνω σε μια οθόνη είδε το φάσμα των χρωμάτων: κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, πράσινο, μπλε, βαθύ μπλε και βιολέ, δηλαδή τα 7 χρώματα της ίριδας. Ύστερα πέρασε τις έγχρωμες δέσμες μέσα από ένα άλλο πρίσμα τοποθετημένο ανάποδα, με αποτέλεσμα να παραχθεί πάλι το αρχικό λευκό φως (Εικ. 2).

Ο Αϊνστάιν το 1905 απέδειξε ότι η κυματική θεωρία είχε ατέλειες και μίλησε για τα φωτόνια, δηλαδή τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται το φως. Με μια πολύπλοκη θεωρία που λέγεται κβαντομηχανική, οι επιστήμονες απέδειξαν ότι το φως δεν είναι παρά το μικρό ορατό τμήμα του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, το οποίο έχει κυματικά και σωματιδιακά χαρακτηριστικά. Με τη βοήθεια αυτής της «ορατής ενέργειας» μεταδίδεται στο ανθρώπινο μάτι η ομορφιά του σύμπαντος.


1. Η ανάκλαση του φωτός.	2. Το πρίσμα.

1.1.β. Το φως και οι σκιές

Το φως κάνει ορατά τα αντικείμενα και το περιβάλλον μας. Οι σκιές είναι αδύναμα φώτα και είναι δυο ειδών: οι σκιές επάνω στο αντικείμενο (κύριες) (Εικ.3) και οι σκιές που δημιουργούνται από το αντικείμενο και πέφτουν σε μια άλλη επιφάνεια (προσπίπτουσες) (Εικ.4).

Πειραματιστείτε με το σώμα σας και τη σκιά σας καθώς περπατάτε σε ένα σκοτεινό

δρόμο που φωτίζεται κατά διαστήματα από τα φώτα στις κολώνες. Τι σχέση έχει η σκιά με την κατεύθυνση του φωτός;
Με το φως και τις σκιές αντιλαμβανόμαστε το σχήμα, τον όγκο, το ανάγλυφο και το χρώμα των αντικειμένων.
Η απόσταση της πηγής του φωτός από τα αντικείμενα και η κατεύθυνση του φωτός δημιουργεί τις φωτεινές και τις σκιερές επιφάνειές τους, με αποτέλεσμα να αντιλαμβανόμαστε τον προσανατολισμό τους, την απόστασή τους από εμάς αλλά και τις μεταξύ τους αποστάσεις.
Η ποιότητα του φωτός αλλάζει την εικόνα του κόσμου. Στο φως του πρωινού τα αντικείμενα φαίνονται συνήθως διαυγή και καθαρά, στο φως του μεσημεριού εκτυφλωτικά με έντονα κοντράστ, ενώ στο φως του δειλινού αποπνέουν μια ήρεμη γλυκύτητα.
Το είδος του φωτός, δηλαδή το φως του ήλιου, του κεριού ή το τεχνητό φως (άσπρο, χρωματιστό, μαλακό ή έντονο) δημιουργεί άλλοτε σκληρή αίσθηση (Εικ.5) και άλλοτε απαλή (Εικ.6).


5. Βαν Γκογκ, «Ο σπορέας», 1888, λάδι σε μουσαμα.	6. Μιλέ, «Ο εσπερινός», 1877, λάδι σε μουσαμα.

1.2.α. Το φως και οι φωτοσκιάσεις στη ζωγραφική


7.

8.	9.

Η αλληλεπίδραση φωτός-σκιάς στα αντικείμενα απασχολεί κάθε ζωγράφο που θέλει να αναπαραστήσει τον κόσμο που βλέπει.
Τα φωτεινά αντικείμενα δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο κοντά από ό,τι τα σκιερά και έτσι δημιουργείται η αίσθηση του βάθους (Εικ.7).
Η κατεύθυνση του φωτός σε συνδυασμό με τη σκιά του αντικειμένου δίνουν την αίσθηση του όγκου και της πλαστικότητας*. Έτσι, ένα πρόσωπο που φωτίζεται κατά μέτωπο με δυνατό φως φαίνεται επίπεδο (Εικ.8), ενώ όταν φωτιστεί από το πλάι αποκτάει πλαστικότητα (Εικ.9).
Το φως έχει πολλές διαβαθμίσεις από την έντονη φωτεινότητα ως το σκοτάδι και δημιουργεί την τονική κλίμακα όλων των χρωμάτων.
Ο ρόλος του φωτός στη σύνθεση του έργου είναι σημαντικός, αφού ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιείται μπορεί να δημιουργήσει τονικές αρμονίες (Εικ.10) ή αντιθέσεις (Εικ.11).

Πού συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε τονικές αρμονίες και πού τονικές αντιθέσεις στην καθημερινή ζωή;


10. Άσκηση μαθητή επάνω στην τονική αρμονία.	11. Άσκηση μαθητή επάνω στην τονική αντίθεση.

1.2.β. Το φως σε άλλες τέχνες

12. Σύμπλεγμα της Δήμητρας και της Περσεφόνης,
από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα.

13. Ο Παρθενώνας, 447-432 π.Χ.

Το φως και οι σκιές παίζουν ενεργό ρόλο στην αρχιτεκτονική και τη γλυπτική, αφού τα έργα τους είναι τρισδιάστατα και η κάθε επιφάνειά τους δέχεται το φως διαφορετικά. Το απαλό ανάγλυφο και οι όγκοι των γλυπτών αναδεικνύονται με το φως και τις σκιές, που δημιουργούν άλλοτε απαλούς τόνους και άλλοτε έντονες αντιθέσεις (Εικ.12). Στα κτίρια το φως προβάλλει τα μέρη που εξέχουν, ενώ με τις σκιές υπαινίσσεται τον χώρο (Εικ.13).
Στον κινηματογράφο, το θέατρο και τον χορό δημιουργείται δραματική ένταση όταν, ενώ κάποιος στέκεται στο σκοτάδι, ξαφνικά στρέφεται επάνω του μια δέσμη φωτός. Έτσι, η αντίθεση φωτός-σκιάς χρησιμοποιείται για να αιχμαλωτίσει την προσοχή του θεατή (Εικ.14).
Στο θέατρο σκιών* οι επίπεδες φιγούρες ρίχνουν τις σκιές τους επάνω στο τεντωμένο και φωτισμένο πανί. Οι φιγούρες παρουσιάζονται καθαρά όταν βρίσκονται πολύ κοντά στο πανί, ενώ όταν απομακρυνθούν από αυτό θολώνουν (Εικ.15).

Σκεφθείτε πώς μπορείτε να παίξετε με τη σκιά σας και δημιουργήστε έτσι έναν θεατρικό αυτοσχεδιασμό.


14. «Ο Πλούτος» του Αριστοφάνη, παράσταση του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου το 1980.	15. Παράσταση από το Θέατρο Σκιών του Σπαθάρη το 1962.

1.3. Το φως και οι σκιές στα έργα ζωγραφικής

Το φως και οι σκιές αξιοποιήθηκαν με διαφορετικούς τρόπους από τους καλλιτέχνες διαφορετικών εποχών. Οι πρωτόγονοι ζωγράφοι αναπαριστούσαν τα ζώα με το περίγραμμα, τα φωτεινά και τα σκιερά τους μέρη (Εικ.16).
Στα ελληνικά αγγεία οι τονικές διαβαθμίσεις αξιοποιήθηκαν για να αναδείξουν κυρίως τη διαφορά της φιγούρας από το φόντο (Εικ.17).
Στις τοιχογραφίες ελληνιστικής περιόδου (Εικ.18) και στις τοιχογραφίες της Πομπηίας (Εικ.19) οι ζωγράφοι, στην προσπάθειά τους να αποδώσουν την πραγματικότητα, χρησιμοποίησαν τις φωτοσκιάσεις για να δημιουργήσουν την αίσθηση της πλαστικότητας και του χώρου.

16. Σπηλαιογραφία από το Λασκό της Γαλλίας, 30000-12000 π.Χ.

17. Τμήμα αττικού αμφορέα, ερυθρόμορφου


18. «Η αρπαγή της Περσεφόνης», τοιχογραφία από το βασιλικό τάφο στη Βεργίνα, 336 π.Χ.	19. «Αχιλλέας και Βρισηίδα», τοιχογραφία από την Πομπηία, 1ος αι. π.Χ

20. Ντα Βίντσι, «Η Παναγία και
το Θείο Βρέφος με την Αγία
Άννα», 1501-16.

21. Καραβάτζιο, «Αποκαθήλω-
ση», 1602-03.

23. Ρέμπραντ, «Ο καλλιτέχνης
ως Άγιος Παύλος», 1661.

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι (Φλωρεντινός ζωγράφος, γλύπτης, εφευρέτης και θεωρητικός της τέχνης, 1452-1519) αναζητώντας την τελειότητα στην αναπαράσταση του χώρου αλλά και στην ογκοπλαστική παρουσίαση των μορφών του, παράλληλα με την προοπτική, χρησιμοποίησε το κιαροσκούρο (φωτοσκίαση), τεχνική που βασίζεται στην αξιοποίηση της αντίθεσης φωτός-σκιάς, με τα φωτεινά χρώματα να σκουραίνουν μονοχρωματικά (Εικ.20).
Αργότερα, οι ζωγράφοι του Μπαρόκ εκμεταλλεύτηκαν το κιαροσκούρο και ζωγράφιζαν κυρίως με έντονες αντιθέσεις ανάμεσα σε σκούρα και ανοιχτά χρώματα, χωρίς ενδιάμεσους τόνους. Με τις έντονα φωτισμένες μορφές ενίσχυσαν το δραματικό στοιχείο της αφήγησης στα έργα τους (Εικ.21).
Ο Ρέμπραντ (Ολλανδός ζωγράφος και χαράκτης, 1606-69) χρησιμοποίησε το φως με συμβολικό τρόπο. Κάποιοι πίνακές του παρουσιάζουν μια σκοτεινή σκηνή, στην οποία εισχωρεί μια δέσμη φωτός. Φωτισμένη από ψηλά, η ζωή στη γη χάνει τη σημασία της και γίνεται μια ταπεινή, σκιερή κοιλάδα, εξαρτημένη από την ανώτερη «αληθινή ύπαρξη», που φαίνεται να βρίσκεται ψηλά. Σε άλλους πίνακες η φωτεινή πηγή βρίσκεται μέσα στο έργο, οπότε η σκηνή φωτίζεται «εσωτερικά» και η ατμόσφαιρα του έργου αλλάζει. Οι μορφές αντανακλούν το φως, μετατρέπονται οι ίδιες σε φωτεινές πηγές, μοιάζουν σαν να εξαΰλώνονται και να αποκτούν ανώτερη δύναμη (Εικ.22, 23) .

22.Ρέμπραντ, «Η Αγία Οικογένεια τη νύχτα», 1645, (λεπτομέρεια).


24. Τέρνερ, «Ξεφόρτωμα κάρβουνου στο σεληνόφως», 1835. Στα τοπία του Τέρνερ το θέμα είναι το ίδιο το φως, που «διαλύει» οτιδήποτε συμπαγές μέσα στην φύση και κάνει τον πίνακα μαγικό.

25. Μπρακ, «Ο ζωγράφος και το μοντέλο του», 1939.

Τόσο οι ζωγράφοι της Αναγέννησης όσο και οι κατοπινοί τους εφάρμοσαν τη λεγόμενη ατμοσφαιρική προοπτική, μια τεχνική με την οποία οι φωτοσκιάσεις χρησιμοποιήθηκαν έτσι ώστε τα μακρινά στοιχεία του έργου να παρουσιάζονται αχνά, θολά ή σκιασμένα και τα κοντινά στοιχεία καθαρά (Εικ.24).
Οι Ιμπρεσιονιστές* ενδιαφέρθηκαν για το φως, κυρίως στην φύση, και τις αλλαγές του στη διάρκεια της ημέρας. Απέδωσαν το φως και τις σκιές με μικρές πινελιές από καθαρά χρώματα. Ο Κλοντ Μονέ (Γάλλος, 1840-1926) παρατήρησε ότι το χρώμα ενός αντικειμένου και της σκιάς του επηρεάζονται έντονα από το φως και επομένως η οπτική του εντύπωση μεταβάλλεται. Θέλησε λοιπόν να καταγράψει τη μεταβολή του φωτός επάνω στα αντικείμενα, ανάλογα με την εποχή, τον καιρό και την ώρα (Εικ.26, 27, 28).
Στα κυβιστικά έργα* το φως και η σκιά χρησιμοποιήθηκαν ως δυνάμεις αντίθετες μεταξύ τους και όχι για να απεικονίσουν την πραγματικότητα (Εικ.25).

Ποια ώρα της ημέρας νομίζετε ότι αποδίδει το κάθε έργο στις εικόνες 26, 27, 28 και τι αίσθηση σας μεταδίδει;

26. 27. 28. Μονέ, «Ο καθεδρικός της Ρουέν», 1894.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Ασκώντας κάθε φορά διαφορετική πίεση με τα μολύβια Β και 4Β επάνω στο χαρτί, να ζωγραφίσετε στίγματα και γραμμές με διαφορετικό τόνο και πάχος.
2.Να σχεδιάσετε ένα παραλληλόγραμμο 4x24 cm και να το χωρίσετε ανά 4 cm δημιουργώντας μια λωρίδα από 6 τετράγωνα δίπλα-δίπλα. Να αφήσετε το πρώτο τετράγωνο αριστερά λευκό και σκιαγραφώντας σταδιακά τα άλλα να καταλήξετε στο μαύρο, δημιουργώντας μια τονική κλίμακα με 6 τόνους.
3.Αφού σχεδιάσετε ένα παραλληλόγραμμο και το χωρίσετε με τεμνόμενες καμπύλες γραμμές, να χρωματίσετε κάθε κομμάτι, ώστε να δημιουργήσετε μια σύνθεση με τονικές χρωματικές αρμονίες (Εικ.29).
4.Να σχεδιάσετε μια σπείρα και αφού χωρίσετε τις λωρίδες της με μικρές γραμμές, να χρωματίσετε τα κομμάτια, ώστε να δημιουργήσετε μια σύνθεση με τονικές χρωματικές αντιθέσεις (Εικ.30).
5.Να σχεδιάσετε εκ του φυσικού μια σύνθεση με αντικείμενα και να ολοκληρώσετε φωτοσκιάζοντας.

29. Άσκηση μαθητή με τονικές χρωματικές αρμονίες.

30. Άσκηση μαθητή με τονικές χρωματικές αντιθέσεις.

ΥΛΙΚΑ
1. Σχεδίου: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα.
2. Ζωγραφικής: μπλοκ ακουαρέλας, τέμπερες, πινέλα, παλέτα, μαρκαδόροι.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ
Θέατρο σκιών: Το θέατρο σκιών ακολουθώντας μια μακρά διαδρομή στην Ινδία, την Ιάβα και την Κίνα έφτασε στην Τουρκία με ήρωα τον Καραγκιόζη, για να επικρατήσει τελικά και στην Ελλάδα. Ο Καραγκιόζης, ως λαϊκό θέατρο, γνώρισε στην χώρα μας τη μεγάλη του ακμή από το 1900 ως το Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο. (Ιωάννου Γ., Ο Καραγκιόζης, Αθήνα, 1971).
Ιμπρεσιονιστές (impression=εντύπωση): Ζωγράφοι, κυρίως Γάλλοι (Μονέ, Ρενουάρ, Πισαρό), που στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στην απεικόνιση των στιγμιαίων και φευγαλέων εντυπώσεων που δημιουργούνται στο ανθρώπινο μάτι από το παιχνίδισμα του φωτός επάνω στα αντικείμενα και κυρίως στην φύση.
Κυβιστικά έργα: Οι δυο μεγάλοι καλλιτέχνες Πικάσο και Μπρακ, επηρεασμένοι από το έργο του Σεζάν και την παραίνεσή του «να αποδίδουμε την φύση με τον κύλινδρο, τη σφαίρα και τον κώνο», συνεργάστηκαν στενά και πειραματίστηκαν. Στα κυβιστικά έργα τους απέδωσαν την φύση άλλοτε με γεωμετρικά στερεά και άλλοτε με την ανάλυση και τη σύνθεση της φόρμας και άλλοτε συνδύασαν αντικείμενα με το σχέδιο και το χρώμα. Ο Κυβισμός είχε μεγάλη άνθηση την περίοδο 1907-14.
Πλαστικότητα: Όρος που αναφέρεται στην αίσθηση του ανάγλυφου όπως αποδίδεται στη ζωγραφική.