Νεοελληνική Γλώσσα (Β΄ Γυμνασίου)

Β ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΑ ΚΑΙ
ΑΜΕΤΑΒΑΤΑ ΡΗΜΑΤΑ – ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής

B1 Οι διαθέσεις του ρήματος

Ακούω και μιλώ

Θέτει, εμφανίζεται, ζητούνται, θα επιτρέψουν, κάνουμε, οραματίζονται. Σε ποια φωνή βρίσκονται τα παραπάνω ρήματα του κειμένου 4;
Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου 4 βρείτε πέντε ρήματα που να δείχνουν ενέργεια (δράση) του υποκειμένου.

Διαβάζω και γράφω

α. Οι Αθηναίοι μετέφεραν τα παιδιά και τις γυναίκες στην Τροιζήνα. (κείμ. 1)
β. Ο καθηγητής παρακινούσε τους μαθητές. (κείμ. 2)
Σ' αυτές τις φράσεις το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργειά του μεταβαίνει κάπου. Ξαναγράψτε τις φράσεις χρησιμοποιώντας ως υποκείμενο των ρημάτων τις υπογραμμισμένες λέξεις. • Το υποκείμενο ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια; ……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
α. Ο καθηγητής μας έφεγγε ολόκληρος. (κείμ. 2)
β. Δυο τρία παιδιά χόρευαν το τραγούδι μες στην τάξη. (κείμ. 2)
γ. 100 εκατομμύρια παιδιά γράφονται στο σχολείο (από τους γονείς τους). (κείμ. 3)
δ. Τρέφονται οι πρόσφυγες με έξοδα του κράτους. (κείμ. 1)
ε. Παραμένουν αποκλεισμένοι από την εκπαίδευση. (κείμ. 3)
Ποιος ενεργεί σε καθεμιά από τις προηγούμενες προτάσεις; • Ποια λέξη δέχεται την ενέργεια του ρήματος; • Το ρήμα δείχνει σε όλες τις περιπτώσεις ότι το υποκείμενο ενεργεί;
α. ………………………………………………………………
β. ………………………………………………………………
γ. ………………………………………………………………
δ. ………………………………………………………………
ε. ………………………………………………………………
– Η βασική εκπαίδευση επιτρέπει σε όλους να επωφεληθούν από αυτήν. (κείμ. 3)
– Ολόκληρη η κοινωνία ωφελείται από την εκπαίδευση των γυναικών. (κείμ. 3)
Βρείτε το υποκείμενο των ρημάτων με έντονους χαρακτήρες. • Από ποια λέξη δέχεται ενέργεια;

υποκείμενο	……………………	δέχεται ενέργεια	……………………
	……………………		……………………

εικόνα Μαθαίνω για τη διάθεση του ρήματος
και την παθητική σύνταξη

Η διάθεση αναφέρεται στη σημασία του ρήματος και στη σχέση που έχει με το υποκείμενό του και διακρίνεται σε ενεργητική, παθητική, μέση και ουδέτερη.
Τα ρήματα, ως προς τη διάθεσή τους, είναι
• ενεργητικά, όταν το υποκείμενο ενεργεί (παράδ.2α, β)
• παθητικά, όταν το υποκείμενο δέχεται ενέργεια ή παθαίνει κάτι από άλλον (παράδ. 2γ)
• μέσα, όταν το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργεια γυρίζει στο ίδιο (παράδ. 2δ)
• ουδέτερα, όταν το υποκείμενο ούτε ενεργεί ούτε παθαίνει κάτι, αλλά απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση (παράδ. 2ε).
Η διάθεση του ρήματος είναι ανεξάρτητη από τη φωνή στην οποία ανήκει· δηλαδή, ένα ρήμα μπορεί να βρίσκεται στην ενεργητική φωνή και να έχει παθητική διάθεση (Μαύρισα από τον ήλιο) ή να βρίσκεται στην παθητική φωνή και να έχει ενεργητική διάθεση (Χρειάζομαι χρόνο).
Όταν διατυπώνουμε ένα νόημα με ρήμα παθητικής διάθεσης, έχουμε παθητική σύνταξη.
Στην παθητική σύνταξη, το προθετικό σύνολο (συνήθως από + αιτιατική) που φανερώνει το πρόσωπο ή το πράγμα από το οποίο παθαίνει κάτι το υποκείμενο λέγεται ποιητικό αίτιο (Διαβάζω και γράφω, 3).

4. Ποιο ρήμα μέσης διάθεσης πιστεύετε ότι αντιστοιχεί σε κάθε σκίτσο;

εικόνα

B2 Μεταβατικά και αμετάβατα ρήματα

Ακούω και μιλώ

Στο κείμενο 2 γίνεται λόγος για γεγονότα που διαδραματίζονται σε ένα σχολείο. Ποια ρήματα στην 1η παράγραφο δείχνουν τι κάνει ο καθηγητής και ποια τι κάνουν τα παιδιά;
Στο κείμενο 1 συναντούμε τα ρήματα περιοριζόταν, πλησίαζε, παίρνει, σταματούσαν, ζήτησε. Ποια από αυτά χρειάζονται κάποιο συμπλήρωμα για να ολοκληρωθεί το νόημά τους και ποια όχι;

εικόνα Κείμενο 5 [Η Νέα Παιδαγωγική!]

εικόνα
«Εμείς του '60 οι εκδρομείς», Ημερολόγιο 1999, εκδ. Μεταίχμιο, 1999

Στην τετάρτη τάξη βασίλευε και κυβερνούσε ο Διευθυντής του Δημοτικού. […] Μας είχε έρθει σπουδα-σμένος από την Αθήνα κι είχε φέρει, λέει, μαζί του τη Νέα Παιδαγωγική· θαρρούσαμε πως θα 'ταν καμιά νέα γυναίκα και την έλεγαν Παιδαγωγική· μα όταν τον αντικρίσαμε για πρώτη φορά, ήταν ολομόναχος· η Παιδαγωγική έλειπε, θα 'ταν σπίτι. Κρατούσε ένα μικρό στριφτό βούρδουλα, μας έβαλε στη γραμμή κι άρχισε να βγάζει λόγο.

Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδ. Ελένης Ν. Καζαντζάκη, 1971

Διαβάζω και γράφω

Παρατηρήστε τις παρακάτω ενέργειες του πρωταγωνιστή του κειμένου 5:
Ο Διευθυντής
βασίλευε (α)
κυβερνούσε (β)
είχε έρθει (γ)
είχε φέρει τη Νέα Παιδαγωγική (δ)
κρατούσε ένα μικρό στριφτό βούρδουλα (ε)
Και τα πέντε παραπάνω ρήματα είναι ενεργητικά. Ποια από αυτά χρησιμοποιούνται χωρίς συμπλήρωμα; • Ποια έχουν κάποιο συμπλήρωμα στο οποίο μεταβαίνει η ενέργεια του ρήματος;
Χωρίς συμπλήρωμα χρησιμοποιούνται τα …………………………………………………………………
Έχουν συμπληρώματα τα ……………………………………………………………………......................
Μεταβαίνει η ενέργεια του ρήματος στα ………………………………………………………………….
Κρατούσε ένα μικρό στριφτό βούρδουλα. Άρχισε να βγάζει λόγο.
Η ενέργεια του ρήματος μεταβαίνει σε κάποιο συμπλήρωμα. Τι παρατηρείτε στα ίδια ρήματα στις ακόλουθες προτάσεις;
Το διάλειμμα κράτησε πάνω από μισή ώρα. Η εκδήλωση άρχισε μετά τις εννέα.
Παρατηρώ ότι …………………………………………………………………….......................................

εικόνα Μαθαίνω για τα μεταβατικά και αμετάβατα ρήματα

Τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου δε μεταβαίνει σε κάτι άλλο λέγονται ενεργητικά αμετάβατα (Διαβάζω και γράφω, 1α, β, γ).
Τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε άλλο πρόσωπο ή πράγμα λέγονται ενεργητικά μεταβατικά (1δ, ε).
Πολλά ρήματα της νέας ελληνικής γλώσσας είναι και μεταβατικά και αμετάβατα, σε διαφορετικό όμως κάθε φορά γλωσσικό περιβάλλον (2).
Π.χ. Άρχισε να βγάζει λόγο – Η εκδήλωση άρχισε μετά τις εννέα.

B3 Αντικείμενο – Μονόπτωτα και δίπτωτα ρήματα

εικόνα Κείμενο 6 [Μιλάτε με το διπλανό σας]

Έχετε προσέξει πως, όταν θέλει κανείς να μιλήσει με τους συμμαθητές του μέσα στην τάξη, έχει συνέχεια προβλήματα; Φυσικά, μπορείτε να μιλάτε με το διπλανό σας, αλλά ακόμα κι όταν μιλάτε χαμηλόφωνα, η δασκάλα σάς ακούει και σας λέει: «Αφού έχεις τόσο πολλή όρεξη να μιλήσεις, έλα στον πίνακα για να δούμε αν είσαι πάντα τόσο φλύαρος!» και σας ρωτάει να της πείτε όλες τις επαρχίες με τις πρωτεύουσές τους, κι αυτό δημιουργεί ένα σωρό ιστορίες. Μπορεί βέβαια κανείς να συνεννοείται γράφοντας σε ένα χαρτί και ύστερα να το κάνει σαΐτα και να το πετάει σ' αυτόν που θέλει, αλλά και τότε πάλι, σχεδόν πάντα, η δασκάλα το βλέπει και ζητάει να της το πάμε και ύστερα να το πάμε στο διευθυντή και επειδή συνήθως γράφει «Ο Ρούφους είναι βλάκας, δώστε το και σ' άλλους» ή «Ο Εντ είναι χαζός, δώστε το και σ' άλλους», ο διευθυντής θα σας πει πως θα καταντήσετε αγράμματοι, θα γίνετε αλήτες και πως αυτό θα κάνει τους γονείς σας να πονέσουν πολύ και πως σκοτώνονται για να σας αναθρέψουν σωστά. Και στο τέλος σάς τιμωρεί!

Ρενέ Γκοσινί — Σαν Ζακ Σανπέ, Ο μικρός Νικόλας και η παρέα του, μτφρ. Ανδρέας Καρακίτσιος, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2000

Ακούω και μιλώ

Αντικαταστήστε με δικά σας παραδείγματα από τη σχολική ζωή το συμπλήρωμα που είναι με έντονους χαρακτήρες: (Ο καθηγητής) έφερνε δίσκους. Διαπιστώσαμε πως μόνο το χειροκρότημα μας είχαν ακούσει. (κείμ. 2)
Βρείτε τα συμπληρώματα των παρακάτω ρημάτων.
α. Και δεν κάνετε μάθημα; (κείμ. 2)
β. Τους εξηγήσαμε και μας κοίταζαν κατάπληκτοι. (κείμ. 2)
γ. Ζήτησε από τον Αριστείδη να γράψει το όνομά του. (κείμ. 1)
δ. Έκαμνε προβολές, για να μας δείξει τόπους, φορεσιές, σπίτια. (κείμ. 2)
ε. Μας έφερνε από το σπίτι του βιβλία. (κείμ. 2)

Διαβάζω και γράφω

1. Ξέρετε αυτό, ξέρετε εκείνο, ξέρετε το άλλο; (κείμ. 2): Απευθυνόμενοι στους συμμαθητές σας, χρησιμοποιήστε το ίδιο ρήμα και αντικαταστήστε τις αντωνυμίες με:

α. ουσιαστικά …………………………………………………………………………………………………………………………………………
β. προτάσεις που να αρχίζουν με ότι ………………………………………………………………………………………………………….
………………………………..................................................................................................................................
γ. προτάσεις που να αρχίζουν με ερωτηματική αντωνυμία ή ερωτηματικό επίρρημα.
……………………………………………………………………....................……………………………………………………………………

2. να μιλήσει με τους συμμαθητές του, να της πείτε όλες τις επαρχίες, δημιουργεί ένα σωρό ιστορίες, να το πετάει σ' αυτόν…, ζητάει να της το πάμε, θα σας πει πως θα καταντήσετε αγράμματοι. (κείμ. 6) Ποια μορφή έχουν τα αντικείμενα που συνοδεύουν τα ρήματα με έντονους χαρακτήρες στις παραπάνω φράσεις; • Μερικά από τα ρήματα των φράσεων αυτών έχουν δύο αντικείμενα· εντοπίστε τα.

Ρήματα	Αντικείμενα	Μορφή

3. Τραγουδούσαν, χόρευαν (κείμ. 2): Αναφερόμενοι σε μια εκδήλωση του σχολείου σας, χρησιμοποιήστε τα ρήματα μέσα σε προτάσεις με αντικείμενο μια λέξη της ίδιας ετυμολογικής οικογένειας με αυτά.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

εικόνα Μαθαίνω για το αντικείμενο και τα μονόπτωτα και δίπτωτα ρήματα

Το πρόσωπο ή το πράγμα που δέχεται την ενέργεια ή την επίδραση του υποκειμένου ενός μεταβατικού ρήματος και αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα της έννοιάς του λέγεται αντικείμενο.
Το αντικείμενο ενός μεταβατικού ρήματος μπορεί να είναι ουσιαστικό, αντωνυμία, αλλά και επίθετο, μετοχή και κάθε άλλο μέρος του λόγου και μια πρόταση ολόκληρη με άρθρο ή χωρίς άρθρο μπροστά τους, όταν παίρνουν τη θέση ουσιαστικού.
Τα μεταβατικά ρήματα που χρειάζονται ως συμπλήρωμα μία μόνο πτώση (ένα αντικείμενο) λέγονται μονόπτωτα.
Τα μεταβατικά που χρειάζονται ως συμπλήρωμα δύο πτώσεις (δύο αντικείμενα) λέγονται δίπτωτα. Από αυτά, το αντικείμενο που συνδέεται στενότερα με το ρήμα λέγεται άμεσο, ενώ το άλλο λέγεται έμμεσο, γιατί η ενέργεια του υποκειμένου του ρήματος απευθύνεται έμμεσα προς αυτό.

εικόνα

Δύο ή περισσότερα όμοια αντικείμενα (όλα πρόσωπα ή όλα πράγματα) που βρίσκονται στην ίδια πτώση και συνδέονται μεταξύ τους με συνδέσμους ή χωρίζονται με κόμμα θεωρούνται μία πτώση.
Στα μονόπτωτα ρήματα η γενική και στα δίπτωτα το έμμεσο αντικείμενο μπορεί να αντικατασταθεί από εμπρόθετο (με τις προθέσεις από, με, σε, για + αιτιατική).
Στα δίπτωτα ρήματα που συντάσσονται με δύο αιτιατικές, η αιτιατική προσώπου ή του προσωποποιημένου πράγματος είναι το άμεσο αντικείμενο.
Το σύστοιχο αντικείμενο έχει όμοια ή την ίδια σημασία –και συχνά και ετυμολογική συγγένεια– με το ρήμα
Π.χ. Στην εκδήλωση του σχολείου όλοι φορούσαν ρούχα επίσημα.

εικόνα

εικόνα Κείμενο 7 Κόμικς

εικόνα

Αρκάς, Μπαμπά, πετάω!, εκδ. Γράμματα, 1992

4. Βρείτε τις διαθέσεις των ρημάτων και τα αντικείμενά τους στο παραπάνω σκίτσο.