Νεοελληνική Γλώσσα (Β΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Β ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ–ΧΡΟΝΟΙ

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής εικόνα

Β1 Εγκλίσεις στις ανεξάρτητες προτάσεις

εικόναΘυμάμαι ότι:

Οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να φανερώσει πώς παρουσιάζεται το νόημα του από εκείνον που μιλάει λέγονται εγκλίσεις. Οι εγκλίσεις είναι τρεις: η οριστική, η υποτακτική και η προστακτική.

εικόναΑκούω και μιλώ

  1. Σε ποια έγκλιση βρίσκονται τα ρήματα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες στις παρακάτω προτάσεις;
    α. Οι συνθήκες των μεγαλουπόλεων δεν είναι ιδιαίτερα φιλικές για τους κατοίκους τους. (κείμ. 2)
    β. Να σ' τα πω, γιατί θέλω να πάω βόλτα. (κείμ. 1)
    γ. Έλα τώρα, μην το παίρνεις κατάκαρδα… (κείμ. 1)
    δ. Άντε πλύσου λίγο, χάλια δείχνεις. (κείμ. 1)
    ε. Μα, να 'σαι τόσο έξυπνη και να φέρνεις τέτοιους βαθμούς στα Μαθηματικά; (κείμ. 1)
    στ. Σκέψου ότι αυτοί οι καλοί άνθρωποι, πριν να εκπαιδεύσουν εμάς, δεν είχαν εκπαιδεύσει κανέναν. (κείμ. 3)
    ζ. Και όλοι οι φίλοι μου θα διασκεδάζουν. (κείμ. 1)
  2. Σε καθεμία από τις παραπάνω προτάσεις διαπιστώστε αν: 
    α. η οριστική φανερώνει: το πραγματικό, το δυνατό/πιθανό ή παράκληση.
    β. η υποτακτική φανερώνει: το ενδεχόμενο, προτροπή (ή αποτροπή), παραχώρηση, απορία ή προσταγή.
    γ. η προστακτική φανερώνει: προσταγή, προτροπή ή απαγόρευση.
  3. Διατυπώστε το διάλογο ενός πατέρα με το γιο του, χρησιμοποιώντας τη φράση «Με αφήνεις να πάω στο πάρτι» ή «(Δε) σε αφήνω να πας στο πάρτι» σε διάφορες εγκλίσεις.

εικόναΔιαβάζω και γράφω

Στα ρήματα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες σημειώστε την έγκλιση και τη σημασία της:

α. Έφερα 18 Αρχαία, 19 Νέα, 17 Έκθεση, 18 Γλώσσα, μην πω για Ιστορίες, Γεωγραφίες κι αυτά. (κείμ. 1)
……………………… ………………………

β. Η εργαζόμενη μητέρα ενισχύει οικονομικά την οικογένεια. (κείμ. 2)
……………………… ………………………

γ. Λοιπόν, άσε τις μπούρδες και πήγαινε με τα παιδιά που ήρθαν να σε πάρουν. (κείμ. 1)
.……………………… ……………………… /
.……………………… ………………………

δ. Ο βιοπορισμός, πιθανόν, να εξαντλεί τους ανθρώπους και τις δυνάμεις τους. (κείμ. 2)
……………………… ………………………

ε. Η ενασχόληση με τα παιδιά τους μετατρέπεται σε μια σειρά από ενέργειες ρουτίνας. (κείμ. 4)
……………………… ………………………

στ. Τώρα να συνεχίσω το δράμα; (κείμ. 1)
……………………… ………………………

 

 

εικόναΜαθαίνω για τις εγκλίσεις του ρήματος

  • Η οριστική συνήθως φανερώνει το πραγματικό, αλλά μερικές φορές μπορεί και να δηλώσει το δυνατό, το πιθανό, ευχή και παράκληση.
  • Η υποτακτική φανερώνει το ενδεχόμενο, το επιθυμητό, αλλά και προτροπή, παραχώρηση, ευχή, το δυνατό, απορία, το πιθανό, προσταγή.
  • Η προστακτική φανερώνει συνήθως προσταγή, προτροπή, απαγόρευση, αλλά μπορεί και να δηλώνει και παράκληση, ευχή, έντονη περιέργεια.

 

Β2 Οι χρόνοι του ρήματος

εικόναΑκούω και μιλώ

  1. Στα παρακάτω αποσπάσματα του κειμένου 1 βρείτε μόνο τα ρήματα που βρίσκονται στην οριστική. • Στη συνέχεια ονομάστε τη χρονική βαθμίδα τους (παρόν, παρελθόν, μέλλον).
    α. Μόνο τους χαμηλούς βαθμούς βρήκατε και κοιτάξατε! Και εδώ είναι που με πήραν τα κλάματα.
    β. – Θα προσπαθήσω, μαμά… Θα γίνω καλύτερο παιδί… Αχ… Αχ… –ας μη βάλω άλλα «αχ» γιατί θα προδοθώ–…Δεν αξίζω τίποτα. Θα κλειστώ στο δωμάτιο μου και θα διαβάζω. Κι όλοι οι φίλοι μου θα διασκεδάζουν…
    γ. Τι περίεργο πράγμα με τη μαμά μου: Λοιπόν, όταν καμιά φορά θέλω να κάνω κοπάνα απ' το σχολείο και προφασίζομαι στομαχόπονο πρωί πρωί, το καταλαβαίνει, μου λέει ν' αφήσω τα παραμύθια και με στέλνει ντουγρού στο σχολείο.
  2. Χρησιμοποιήστε κάποια από τα ρήματα του αποσπάσματος της προηγούμενης άσκησης α) σε χρόνους που δείχνουν παρελθόν και β) σε χρόνους που δείχνουν μέλλον, μιλώντας για τη σχέση σας με τους γονείς σας.
  3. Η μητέρα στο κείμενο 1 αντιδρά στην αρχή έντονα και μετά υποχωρεί. Σε ποιο χρόνο και ποια έγκλιση βρίσκονται τα ρήματα που χρησιμοποιεί και γράφονται με έντονους χαρακτήρες; • Βρείτε τη χρονική βαθμίδα τους.
    – Μα, να 'σαι τόσο έξυπνη και να φέρνεις τέτοιους βαθμούς στα Μαθηματικά;
    – Μην το παίρνεις κατάκαρδα.
    – Άντε πλύσου λίγο…
    – Πήγαινε με τα παιδιά που ήρθαν να σε πάρουν.

εικόναΚείμενο 5 [Όνειρο ήταν…]εικόνα


Ξέρεις, μαμά, ο γιος σου βλέπει τη νύχτα εφιάλτες. Χθες, μέσα στ' άγρια μεσάνυχτα, άκουσα φωνές και κλάματα από το δωμάτιο του. Τον βρήκα στο κρεβάτι του να σπαράζει.

– Τι έχεις, Μανθούλη μου; Πονάς πουθενά; Είσαι άρρωστος;

– Η μαμά… Η μαμά… Ήταν εδώ λίγο πριν έρθεις. Μ' αγκάλιασε, με φίλησε πολλές φορές. Εγώ είχα γαντζωθεί πάνω της και την παρακαλούσα: «Μην ξαναφύγεις, μαμά, σε παρακαλώ, μη μ' αφήσεις… Θα γίνω καλό παιδί, δε θα χτυπάω τους συμμαθητές μου και θα γυρίζω νωρίς στο σπίτι…». Η μαμά χαμογελούσε, αλλά δε μου απάντησε. Τραβήχτηκε από κοντά μου, άνοιξε την πόρτα κι έφυγε χωρίς να λογαριάσει τις φωνές και τα παρακάλια μου. Γιατί, Δανάη; Γιατί έφυγε πάλι;

– Όνειρο είδες, βρε κουτό. Η μαμά δε γύρισε κι ούτε πρόκειται να έρθει πίσω. Αυτά τα είπαμε. Πρέπει να μάθουμε να ζούμε χωρίς αυτήν, πάρ' το απόφαση. Είμαστε μεγάλοι πια, θα τα καταφέρουμε.

– Κι αν ξαφνικά πεθάνει ο μπαμπάς, τι θα γίνουμε μόνοι μας; Λένε ότι ο παππούς του Στράτου πέθανε από τη στενοχώρια του όταν έφυγε η κόρη του για την Αμερική. Κι ο μπαμπάς είναι πολύ λυπημένος. Φοβάμαι, Δανάη…

– Χαζούλικο… Πώς σου μπήκε τέτοια ιδέα στο μυαλό; Έτσι εύκολα πεθαίνουν οι άνθρωποι; Όλοι έχουν στενοχώριες, αλλά κάνουν κουράγιο και προχωρούν. Κι εμείς δε θα το βάλουμε κάτω. Σιγά σιγά θα την ξεχάσουμε τη μαμά και δε θα πονάμε πια.

– Εγώ δε θέλω να την ξεχάσω. Όταν μεγαλώσω θα πάω να τη βρω.

– Καλά, καλά… Κοίτα τώρα να ηρεμήσεις και να ξανακοιμηθείς κι έχουμε καιρό ως τότε.

Γύρισα κι εγώ στο κρεβάτι μου. Κανένας άλλος δεν άκουσε τις φωνές και τα κλάματα του Μάνθου. Η Θέκλα παίρνει κάθε βράδυ ένα χαπάκι για τις αϋπνίες της κι ο μπαμπάς δεν ξυπνάει, ακόμα και κανόνια να βαράνε. Το μπουκάλι το κρασί τού χαρίζει ένα βαθύ ύπνο όμοιο με λήθαργο… Εγώ όμως έμεινα ξάγρυπνη και μόνο όταν άρχισε να χαράζει με πήρε ο ύπνος.

Βλέπεις πώς καταντήσαμε, μαμά;

Λίτσα Ψαραύτη, Όνειρα από μετάξι, εκδ. Πατάκη, 2002

 

εικόναΔιαβάζω και γράφω

1. Σχηματίστε τρεις στήλες. Στην πρώτη γράψτε τα ρήματα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες, στη δεύτερη επισημάνετε το χρόνο τους και στην τρίτη τη χρονική βαθμίδα τους (παρόν, παρελθόν, μέλλον).
α. Το μπουκάλι το κρασί τού χαρίζει ένα βαθύ ύπνο όμοιο με λήθαργο. (κείμ. 5)
β. Έχω φανταστεί το μονόλογο (κείμ. 1)
γ. Η μαμά χαμογελούσε. (κείμ. 5)
δ. Αυτά τα είπαμε. (κείμ. 5)
ε. Εγώ είχα γαντζωθεί πάνω της. (κείμ. 5)
στ. Θα γίνω καλό παιδί, δε θα χτυπάω τους συμμαθητές μου. (κείμ. 5)

Ρήματα
Χρόνος
Χρονική βαθμίδα
     


2. Σημειώστε δίπλα σε κάθε ρήμα το ποιόν του, δηλ. αν η ενέργειά του γίνεται εξακολουθητικά (μη συνοπτικό) [Ε], για μια στιγμή (συνοπτικό) [Σ] ή αν παρουσιάζει κάτι τελειωμένο (συντελεσμένο) [Τ].
3. Στον παραπάνω πίνακα επισημάνετε επίσης ποιοι χρόνοι σχηματίζονται με μια λέξη (μονολεκτικά) [Μ] και ποιοι με δύο ή τρεις (περιφραστικά) [Π].
4. Μεταφέρετε τα ρήματα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες στην οριστική του ίδιου χρόνου. • Αλλάζει α) η χρονική βαθμίδα και β) το ποιόν τους;
– Να συνεχίσω το δράμα; (κείμ. 1) →…………………………. ……………………………………………………………………....
– Κοίτα να ηρεμήσεις… (κείμ. 5) →…………………………..… ……………………………………………………………………....

 

εικόναΜαθαίνω για τους χρόνους του ρήματος

Οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να φανερώσει πότε και πώς γίνεται κάτι λέγονται χρόνοι του ρήματος. Έτσι φανερώνουν:

  • Τη χρονική βαθμίδα στην οποία γίνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα (παρόν, παρελθόν, μέλλον) και διακρίνονται σε παροντικούς (ενεστώτας, παρακείμενος), παρελθοντικούς (παρατατικός, αόριστος, υπερσυντέλικος) και μελλοντικούς (εξακολουθητικός μέλλοντας, συνοπτικός μέλλοντας, συντελεσμένος μέλλοντας).
  • Το ποιόν ενέργειας με το οποίο παρουσιάζεται αυτό που σημαίνει το ρήμα. Οι χρόνοι δηλαδή είναι μη συνοπτικοί ή εξακολουθητικοί (ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας) όταν φανερώνουν εξακολούθηση ή επανάληψη, συνοπτικοί (αόριστος, συνοπτικός μέλλοντας) όταν παρουσιάζουν κάτι συνοπτικά και συντελεσμένοι (παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας) όταν αυτό που δηλώνουν είναι κάτι τελειωμένο.
  • Από τους χρόνους του ρήματος άλλοι σχηματίζονται με μία μόνο λέξη και λέγονται μονολεκτικοί και άλλοι με δύο ή τρεις λέξεις και λέγονται περιφραστικοί.
  • Όλοι οι χρόνοι στην υποτακτική και προστακτική στις κύριες προτάσεις αναφέρονται στο μέλλον, δηλ. σε ενέργειες που θα γίνουν.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

Οι χρόνοι
Παροντικοί
Παρελθοντικοί
Μελλοντικοί
Μη συνοπτικοί

ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ

χαρίζω

ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ

χάριζα

ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

θα χαρίζω
Συνοπτικοί  

ΑΟΡΙΣΤΟΣ

χάρισα

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

θα χαρίσω
Συντελεσμένοι

ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ

έχω χαρίσει

ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ

είχα χαρίσει

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

θα έχω χαρίσει

 

Το θέμα του ρήματος και η αύξηση

εικόναΘυμάμαι ότι:

Σε κάθε κλιτή λέξη, άρα και στο ρήμα, το τμήμα που είναι στην αρχή της και δεν αλλάζει μορφή λέγεται θέμα και το τελευταίο τμήμα της που αλλάζει μορφή λέγεται κατάληξη.

εικόναΑκούω και μιλώ

  1. Εάν ήσαστε στη θέση της ηρωίδας του κειμένου 1, πώς θα μετατρέπατε τις παρακάτω προτάσεις μιλώντας εσείς τώρα (στο α΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα); • το θέμα των ρημάτων παραμένει το ίδιο;
    α. Έχω φανταστεί το μονόλογο.
    β. …και άλλαξα ρούχα.
    γ. Θα προσπαθήσω μαμά.
  2. Μιλώντας για τη μητέρα τους τα παιδιά στα κείμενα 1 και 5 χρησιμοποιούν τις παρακάτω προτάσεις. Σε ποιο χρόνο ανήκουν τα ρήματα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες; • Παρατηρείτε μπροστά από το θέμα τους κάτι που δεν έχουν στον ενεστώτα; • Πώς λέγεται;
    α. Η καλή μου η μαμά έκρινε ότι έπρεπε… (κείμ. 1)
    β. Την παρακαλούσα. (κείμ. 5)
    γ. Άνοιξε την πόρτα και έφυγε. (κείμ. 5)
    δ. Η μαμά δε μου απάντησε. (κείμ. 5)

εικόναΔιαβάζω και γράφω

  1. Μεταφέρετε τα ρήματα στο χρόνο που δίνεται στην παρένθεση. • Όταν ο χρόνος παρουσιάζει κάτι συνοπτικά ή κάτι τελειωμένο και αλλάζει σε χρόνο που δηλώνει επανάληψη ή εξακολούθηση, παραμένει το ίδιο θέμα;
    α. Μ' αγκάλιασε και με φίλησε πολλές φορές. (κείμ. 5) (παρατατικός)
    …………………………………………………………………….
    β. Θα κλειστώ στο δωμάτιο μου. (κείμ. 1) (εξακολουθητικός μέλλοντας)
    …………………………………………………………………….
    γ. Είχα γαντζωθεί πάνω της. (κείμ. 5) (ενεστώτας)
    …………………………………………………………………….
  2. Αν ήσαστε με τον αδελφό ή την αδελφή σας, πώς θα διατυπώνατε τις παρακάτω προτάσεις; • Παραμένει η αύξηση στα ρήματα;
    α. Έχασα τη βόλτα. (κείμ. 1) →………………………………………………………………….................................
    β. Εγώ έμεινα ξάγρυπνη. (κείμ. 5)→…………………………………………………………………...........................
  3. Βάλτε το ρήμα στον αόριστο. • Πού παίρνει την αύξηση;
    Τα Παιδικά Χωριά SOS αναλαμβάνουν την ευθύνη. (κείμ. 4) →…………………………………………………………

 

εικόναΜαθαίνω για το θέμα και την αύξηση του ρήματος

  • Το θέμα του ρήματος είναι ενεστωτικό και αοριστικό (ενεργητικού και παθητικού αορίστου). Μ' αυτό δηλώνεται το ποιόν της ενέργειας του ρήματος: το μη συνοπτικό ή εξακολουθητικό με το ενεστωτικό θέμα, ενώ το συνοπτικό και το συντελεσμένο με το αοριστικό θέμα.
  • Όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο μπορούν να πάρουν μπροστά από το θέμα, στον παρατατικό και τον αόριστο της οριστικής, ένα ε- που λέγεται αύξηση.
  • Όσα ρήματα αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο δεν παίρνουν αύξηση, αλλά κρατούν το φωνήεν ή το δίψηφο σε όλους τους χρόνους.
  • Μερικά σύνθετα ρήματα με α΄ συνθετικό επίρρημα ή πρόθεση παίρνουν αύξηση στην αρχή του β΄ συνθετικού (εσωτερική αύξηση).
  • Η αύξηση (και η εσωτερική) μένει όταν τονίζεται, ενώ χάνεται όταν δεν τονίζεται.