Ραψωδία Ο: Ο (περίληψη)

ραψωδία Ο

Παλίωξις παρά τῶν νεῶν
(Οι Αχαιοί απομακρύνουν τους Τρώες από τα πλοία - Οι Τρώες απωθούν και πάλι τους Αχαιούς μέσα στο στρατόπεδο)

Περιληπτική αναδιήγηση

Ο Δίας αφυπνίζεται και αντικρίζει έκπληκτος τη σφοδρή ελληνική επέλαση. Αμέσως ξεσπά με απειλές εναντίον της Ήρας, αλλά εκείνη τον διαβεβαιώνει με όρκο πως το θέαμα που βλέπει είναι έργο του Ποσειδώνα. Ο Δίας τότε γίνεται πιο φιλικός, της εξηγεί όλο το σχέδιό του μέχρι την πτώση της Τροίας και ζητάει τη συνεργασία της. Έτσι η φιλονικία εκτονώνεται και η Ήρα φεύγει για τον Όλυμπο με την εντολή να στείλει στην Ίδη την Ίριδα και τον Απόλλωνα. Σε λίγο ο Δίας υποδέχεται με χαρά τους δύο θεούς και, αφού στέλνει την Ίριδα να απομακρύνει τον Ποσειδώνα από το πεδίο της μάχης, αναθέτει στον Απόλλωνα να συνεφέρει τον πληγωμένο Έκτορα και να αναχαιτίσει την προέλαση των Ελλήνων.
Η επέμβαση του Φοίβου έχει άμεσα αποτελέσματα. Οι Αχαιοί προβάλλουν σθεναρή αντίσταση, αλλά αναγκάζονται τελικά να υποχωρήσουν μέσα στο τείχος. Ο Απόλλωνας γκρεμίζει ένα μέρος του και οι Τρώες εισβάλλουν και πάλι στο ελληνικό στρατόπεδο. Οι Έλληνες ανασυντάσσονται και μάχονται με πείσμα. Αυτός που τους εμψυχώνει με τα λόγια του και κρατάει τον αγώνα είναι ο Αίαντας ο Τελαμώνιος, ο οποίος αμύνεται υπεράνθρωπα με το μακρύ κοντάρι του πάνω στο καράβι του Πρωτεσίλαου, ενώ οι εχθροί γύρω του πασχίζουν να βάλουν φωτιά. Την ίδια στιγμή ο Πάτροκλος, που έχει δει από τη σκηνή του πληγωμένου Ευρύπυλου την άτακτη υποχώρηση των Αχαιών, τρέχει στον Αχιλλέα με σκοπό να τον πιέσει να επιστρέψει στη μάχη.

ραψωδία Ο 1-79

Η αφύπνηση του Δία πάνω στην Ίδη
επαναφέρει το μύθο στην κοίτη του

Ο Δίας αφυπνίζεται κυριολεκτικά και μεταφορικά

Απειλές, όρκοι και μια πρόταση συνεργασίας

Το σχέδιο του Δία πιο ολοκληρωμένο

Ο Δίας ξυπνά αιφνίδια - Η εικόνα που αντικρίζει	Και αφού τους πάλους διάβηκαν και το χαντάκι οπίσω φεύγοντας κι έστρωσαν πολλούς των Δαναών οι λόγχες, σιμά στ' αμάξια στάθηκαν του φόβου κερωμένοι, και ο Ζευς από τες αγκαλιές εξύπνησε της Ήρας της Ίδης εις τες κορυφές· τινάχθη, εστάθη κι είδε τους Αχαιούς κατάποδα να κυνηγούν τους Τρώας. Κι εκεί μέσα στον πόλεμον τον μέγαν Ποσειδώνα· μακράν τον Έκτορα χαμαί, στα πόδια των συντρόφων, που με στυμμένην την ψυχήν λαχάνιαζε κι εξέρνα αίμα, τι δεν τον κτύπησε των Αχαιών ηρώων ο ύστερος· και των θεών και ανθρώπων ο πατέρας τον είδε, τον λυπήθηκε, και μ' άγριο βλέμμα εστράφη	5 10
Ξέσπασμα του Δία εναντίον της Ήρας	στην Ήραν, κι είπεν: «Ω σκληρή, αδάμαστη, το βλέπω δόλος δικός σου πονηρός τον Έκτορα τον θείον απόκοψε απ' τον πόλεμον κι εσκόρπισε τους Τρώας. Δεν ξέρω αν το βαρύτατο μηχάνημα και πάλιν θα μου πλερώσεις πρώτη εσύ και σε κακοκτυπήσω. Θυμάσαι όταν εκρέμοσουν ψηλά και αμόνια δύο σου 'χα στες φτέρνες, και χρυσήν ασύντριφτην στα χέρια άλυσον και συ κρέμοσουν στα νέφη του αιθέρα; Και αν κι εγογγύζαν οι θεοί στα πέρατα του Ολύμπου κανείς δεν είχε δύναμιν να δράμει να σε λύσει· ότι απ' την πύλην τ' ουρανού θα τον κατρακυλούσα στην γην να χάσει την πνοήν· και μ' όλα τούτα ο πόνος δεν έπαυε που μ' έσφαζε του θείου Ηρακλέους, απ' όταν συ με το Βοριά την κάθε ανεμοζάλην κατάφερες κακόγνωμα, και στ' άγρια πελάγη τον πέταξες, ώσπου στην Κω τον έφερες ν' αράξει. Εκείθ' εγώ τον έσωσα, που 'χε βαστάξει αγώνες πολλούς και τον ξανάφερα στο ιπποτρόφον Άργος. Και τούτ' αν καλοθυμηθείς θ' αφήσεις την απάτην, και αν ήλθες απ' τον Όλυμπον και μ' έφερες να πέσω στο πλάγι σου, να μη θαρρείς που αυτό θα σ' ωφελήσει».	15 20 25 30

Αντίδραση της Ήρας

Είπε κι η μεγαλόφθαλμη θεά πάγωσεν όλη,
και προς αυτόν απάντησε με λόγια φτερωμένα:
,
δεν θα 'κανα ποτέ μου·
τον Ποσειδώνα εγώ ποσώς δεν έβαλα να βλάψει
τους Τρώας και τον Έκτορα, και να βοηθεί τους άλλους,
αλλά εκινήθη μόνος του θαρρώ, κι αισθάνθη λύπην
άμ' είδε πως οι Αχαιοί συντρίβονταν στες πρύμνες.
Όμως θα τον συμβούλευα κι εκείνος να πηγαίνει
όπου και αν, μαυρονέφελε, σαν αρχηγός προστάζεις».

35

40

45

Οι επόμενες ενέργειες και τα σχέδια του Δία

Είπε, και τότε των θεών και ανθρώπων ο πατέρας
μ' ένα χαμόγελο γλυκό σ' εκείνην απαντούσε:
«, Ήρα σεβαστή, στο εξής ν' αποφασίσεις
εις το συνέδριον των θεών να συμφωνείς μ' εμένα.
Τότε, θαρρώ, και ο Ποσειδών, όσον και αν θέλει αλλέως,
σ' ό,τι ποθείς εσύ κι εγώ, τον νουν του θα γυρίσει.
Και αν ομιλείς αληθινά, με όλην την καρδιά σου,
στα γένη των θεών την Ίριν να καλέσεις
και τον λαμπρόν Απόλλωνα να έλθουν εδώ πέρα.

να παύσει από τον πόλεμον, στο σπίτι του να γύρει
τον Έκτορα στον πόλεμον θα ξαναφέρει ο Φοίβος,
θα τον γεμίσει δύναμιν,
από τους πόνους τους δριμείς και την φυγήν θα σπείρει
την άνανδρην στους Αχαιούς, να τους γυρίσει οπίσω,
όσο να πέσουν φεύγοντας στες πρύμνες του Πηλείδη·
τον σύντροφόν του Πάτροκλο εκείνος θα τους στείλει,
και ο Πάτροκλος θα πέσει αυτού, στα τείχη εμπρός της Τροίας
από τον Έκτορ' αλλ' αφού πολλούς φονεύσει ανδρείους
και τον δικόν μου ακόμα υιόν, τον θείον Σαρπηδόνα·
και απ' τον καημόν ο Αχιλλεύς τον Έκτορα φονεύσει·
κατόπι εγώ τους Αχαιούς θα κάμω από τα πλοία
τους Τρώας αδιάκοπα να διώχνουν στην πεδιάδα,
ώσπου να πάρουν, , την Τροίαν.
Και ούτ' εγώ παύω τον θυμόν, ούτε κανέναν άλλον
απ' τους θεούς να βοηθεί τους Δαναούς θ' αφήσω
πριν ή τελειώσ' ολόκληρον τον πόθον του Αχιλλέως,
που πρώτα του υποσχέθηκα και με της κεφαλής μου
το νεύμα οπόταν έπεσε στα γόνατά μου η Θέτις
κι εζήτησε τον πορθητήν Πηλείδην να τιμήσω».
Είπε, και τον υπάκουσεν η Ήρα η λευκοχέρα
και στον υψηλόν Όλυμπον ανέβη από την Ίδην.

50

55

60

65

70

75

στ. 1 τους πάλους: τους πασσάλους που έκαναν τη διάβαση της τάφρου, γύρω από το τείχος των Αχαιών, ακόμη πιο δύσκολη.
στ. 3 σιμά στ’ αμάξια: οι Τρώες σταματούν, για να ανασυνταχθούν στο σημείο όπου είχαν αφήσει τα άρματα, κοντά στην τάφρο (Μ 85).
του φόβου κερωμένοι: χλωμοί, όπως το κερί, από το φόβο τους.
στ. 3-13 Στους στίχους αυτούς ο ποιητής αποτυπώνει με λεπτομέρειες το θέαμα που αντικρίζει ο Δίας μόλις αφυπνίζεται.
στ. 4 από τες αγκαλιές εξύπνησε της Ήρας: βλ. Περιληπτική αναδιήγηση ραψωδίας Ξ.
στ. 9 με στυμμένην την ψυχήν: ξεπνοϊσμένος, με χαμένες τις αισθήσεις του.
στ. 10-11 τι δεν τον κτύπησε… /ο ύστερος: (σχήμα λιτότητας) γιατί τον είχε χτυπήσει ο καλύτερος ανάμεσα στους Αχαιούς. Ποιον εννοεί ο ποιητής;
στ. 16 το βαρύτατο μηχάνημα: τη σοβαρότατη αυτή δολοπλοκία.
στ. 17 πρώτη εσύ: η τιμωρία θα επιβαλλόταν πρώτα στην Ήρα και ύστερα στους συνενόχους της, τον Ποσειδώνα και τον Ύπνο (βλ. ραψωδίες Ν και Ξ).
στ. 21-22 και αν κι εγογγύζαν... να δράμει: αν και πονούσαν οι θεοί βλέποντας την Ήρα να υφίσταται αυτό το μαρτύριο, κανείς τους δεν τολμούσε να τρέξει να τη βοηθήσει.
στ. 36-39 Ο όρκος των θεών στη Στύγα, την πηγή του Άδη, θεωρούνταν ο πιο φρικτός όρκος των αθανάτων, γιατί τους θύμιζε το θάνατο και την απώλεια της αθανασίας σε περίπτωση επιορκίας.

στ. 40 όρκον... ψεύτικον: η Ήρα δεν ψευδορκεί, γιατί πράγματι δεν έβαλε τον Ποσειδώνα «να βλάψει τους Τρώας και τον Έκτορα» (στ. 41-42). Ο Ποσειδώνας ενήργησε μόνος του και η απάτη της Ήρας τον διευκόλυνε στις ενέργειές του. Να προσέξουμε όμως ότι η θεά δε συμπεριλαμβάνει την «απάτη» στον όρκο της.
στ. 49 άμποτε: μακάρι. Ο Δίας εύχεται στο μέλλον να έχει σύμμαχο την Ήρα στις συνελεύσεις των θεών.
στ. 54 άμε: πήγαινε. Η Ήρα, για να αποδείξει στον Δία τη διάθεσή της για συνεργασία, πρέπει να πάει στον Όλυμπο και να του στείλει την Ίριδα και τον Απόλλωνα.
στ. 56 κ.εξ. Ο Δίας απαριθμεί τις επόμενες ενέργειές του, ανακεφαλαιώνοντας έτσι το σχέδιό του (βουλή του Δία) μέχρι την αποκατάσταση της τιμής του Αχιλλέα, όπως υποσχέθηκε στη Θέτιδα. Από το στ. 69, όμως, αναφέρει γεγονότα που δεν περιλαμβάνονται στην Ιλιάδα, αφού το ιλιαδικό έπος τελειώνει με το θάνατο και την ταφή του Έκτορα.
στ. 60 τον νουν του θα ιλαρώσει: θα τον ηρεμήσει, αφού θα του γιατρέψει το τραύμα του.
στ. 71 με βουλήν της Αθηνάς: εννοεί τον δούρειο ίππο: «του ξυλένιου αλόγου / τραγούδα μας το τέχνασμα που τόφκιασε η Παλλάδα / κι ο Επειός, και τόφερε στο κάστρο του Πριάμου / παγίδα του Λαέρτη ο γιος, οπλαρχηγούς γεμάτο / και κείνοι τότε κούρσεψαν την ξακουσμένη Τροία». (Οδύσσεια θ 492-495, μτφρ. Ζ. Σίδερης, ΟΕΔΒ, 1981).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ο όρκος των νεαρών αγωνιστών τον Ιερόν Λόχον

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης το Μάρτιο του 1821 συγκρότησε τον Ιερό Λόχο με στόχο τον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας. Οι Ιερολοχίτες ορκίστηκαν να πεθάνουν γι' αυτό τον ιερό σκοπό. Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα από τον όρκο τους:

«Ορκίζομαι να χύσω και αυτήν την υστέραν ρανίδα του αίματός μου υπέρ της Θρησκείας και της Πατρίδος μου. Να φονεύσω και αυτόν τον ίδιον αδελφόν, αν τον εύρω προδότην της Πατρίδος. [...] Να μη παραιτήσω τα όπλα προτού να ίδω ελευθέραν την Πατρίδα μου και εξωλοθρευμένους τους εχθρούς της. [...] Ορκίζομαι τέλος πάντων εις το της Θείας Μεταλήψεως Φοβερόν Μυστήριον ότι θα υστερηθώ της Αγίας Κοινωνίας εις την τελευταίαν μου εκείνην ώραν, εάν δεν εκτελέσω απάσας τας υποσχέσεις, τας οποίας έδωσα ενώπιον της εικόνος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού».

(Ι. Φιλήμων, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1859-1861)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. α) Ποια κατάσταση επικρατεί στο πεδίο της μάχης μόλις ξυπνά ο Δίας; Να την περιγράψετε λεπτομερώς με στοιχεία από το κείμενο. β) Ποιοι θεοί συνέβαλαν και με ποιες ενέργειές τους σ' αυτή την κατάσταση; (Στην απάντησή σας θα σας βοηθήσουν και οι Περιληπτικές αναδιηγήσεις των ραψωδιών Ν και Ξ).
2. Θυμηθείτε ποιον είχε εκσφενδονίσει κάποτε ο Δίας από τον Όλυμπο και αφηγηθείτε το γεγονός. Λαμβάνοντας υπόψη σας αυτό, πώς κρίνετε το φόβο των θεών μπροστά στην οργή του Δία (στ. 21-24);
3. Να καταγράψετε με λεπτομέρειες το σχέδιο (βουλή) του Δία, όπως παρουσιάζεται από τον ίδιο το θεό στην ενότητα, και να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα: α) Ποια σχέση έχει η βουλή του Δία με τη μήνιδα του Αχιλλέα; β) Ποια γεγονότα του σχεδίου περιλαμβάνονται στα χρονικά όρια της Ιλιάδας και ποια όχι;
4. Ο Δίας προφητεύει ότι οι Αχαιοί θα καταλάβουν την Τροία «με βουλήν της Αθηνάς» (στ. 71). Θυμάστε από την Οδύσσεια ποιος ήταν ο ρόλος της Αθηνάς στην κατάληψη της πόλης και στην κατασκευή του δούρειου ίππου; Θα σας βοηθήσουν οι στίχοι της ραψωδίας θ 590-629 (μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτης).
5. Αφού μελετήσετε τον όρκο της Ήρας (Ο 36-40), να τον συγκρίνετε με τον όρκο των Ιερολοχιτών (βλ. Παράλληλο κείμενο) κυρίως στα εξής σημεία: α) Ποιος είναι ο στόχος καθενός από τους δύο όρκους; β) Τι επικαλείται η Ήρα και τι οι Ιερολοχίτες; Να δικαιολογήσετε τις επικλήσεις του καθενός. γ) Ποια επίκληση κάνει καθέναν απο τους δύο όρκους φοβερό;

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ - ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Παίρνοντας αφορμή από τον όρκο της Ήρας (Ο 36-40), να εργαστείτε κατά ομάδες στα εξής θέματα: α) Η χρήση του όρκου στην Ιλιάδα και στην αρχαιότητα γενικότερα. β) Ο όρκος σήμερα στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο. γ) Σχέση όρκου και θρησκείας (αρχαιότητα, σύγχρονη εποχή). δ) Μικρή συλλογή όρκων από τη δημόσια ή την καθημερινή ζωή. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Νόμος, Δημόσιος, Ιδιωτικός, Κοινωνική οργάνωση, Θρησκεία];