Ραψωδία Ζ: Ζ (369-529)

ραψωδία Ζ 369 - 529

Ο Έκτορας στην Τροία

Το εσωτερικό της πολιορκημένης πολιτείας Η οικογένεια του Έκτορα: η σύζυγος και ο γιος του Ο Έκτορας σε ιδιωτικές στιγμές ως σύζυγος και πατέρας
Ο μικρός Εκτορίδης «ἥ οἱ ἔπειτ’ ἤντησ’, ἅμα δ’ ἀμφίπολος κίεν αὐτῇ παῖδ’ ἐπί κόλπῳ ἔχουσ’ ἀταλάφρονα, νήπιον αὔτως, Ἑκτορίδην ἀγαπητόν, ἀλίγκιον ἀστέρι καλῷ, τόν ῥ’ Ἕκτωρ καλέεσκε Σκαμάνδριον, αὐτάρ οἱ ἄλλοι Ἀστυάνακτ’· οἶος γάρ ἐρύετο Ἴλιον Ἕκτωρ.» (Ζ 399-403)
Εικόνα 15. Ο Έκτορας αποχαιρετά την Ανδρομάχη. Χαλκιδικός κρατήρας του 540/530 π.Χ. Μουσείο Würzbοurg Γερμανία (αντίγραφο).

Το εσωτερικό της πολιορκημένης πολιτείας

Η οικογένεια του Έκτορα: η σύζυγος και ο γιος του

Ο Έκτορας σε ιδιωτικές στιγμές ως σύζυγος και πατέρας

Εικόνα 15. Ο Έκτορας αποχαιρετά την Ανδρομάχη. Χαλκιδικός κρατήρας του 540/530 π.Χ. Μουσείο Wurzburg Γερμανία (αντίγραφο).

Ο μικρός Εκτορίδης

«ἥ οἱ ἔπειτ’ ἤντησ’, ἅμα δ’ ἀμφίπολος κίεν αὐτῇ
παῖδ’ ἐπί κόλπῳ ἔχουσ’ ἀταλάφρονα, νήπιον αὔτως,
Ἑκτορίδην ἀγαπητόν, ἀλίγκιον ἀστέρι καλῷ,
τόν ῥ’ Ἕκτωρ καλέεσκε Σκαμάνδριον, αὐτάρ οἱ ἄλλοι Ἀστυάνακτ’· οἶος γάρ ἐρύετο Ἴλιον Ἕκτωρ.»

(Ζ 399-403)

Εικόνα 15. Ο Έκτορας αποχαιρετά την Ανδρομάχη. Χαλκιδικός κρατήρας του 540/530 π.Χ. Μουσείο Würzbοurg Γερμανία (αντίγραφο).

Ο Έκτορας στο παλάτι του

Αυτά είπε· κι εκίνησεν ο Έκτωρ.
Και εις το λαμπρό του μέγαρο δεν άργησε να φθάσει.
Αλλ' όμως την λευκόχερην δεν ηύρεν Ανδρομάχην·
εκείνη με το βρέφος της και την καλήν
άνω στον έστεκε να οδύρεται, να κλαίει·
και αφού μέσα δεν εύρηκε την συμβίαν,
εις το κατώφλι εστάθηκε και προς τες κόρες είπε:
«Ω κόρες, την αλήθειαν ειπείτε μου να μάθω·
εδώθεν η λευκόχερη πού εβγήκεν Ανδρομάχη;
Να εύρει της ή επήγεν,
ή στον ναόν της Αθηνάς όπου κι οι άλλες είναι
δέσποινες και την τρομερήν θεάν εξιλεώνουν;»
Τότε σ' αυτόν απάντησεν η έξυπνη :
«Ω Έκτορ, την αλήθειαν θα ειπώ, καθώς προστάζεις·
δεν πήγε εις συννυφάδα της ή ανδράδελφην καθόλου
ή στον ναόν της Αθηνάς, όπου κι οι άλλες είναι
δέσποινες και την τρομερήν θεάν εξιλεώνουν·
αλλά στον πύργον έτρεξε της πόλεως, άμ' ακούσθη
νίκη τρανή των Αχαιών και συντριμμός των Τρώων·
και ως φρενιασμένη θα 'φθασε στα τείχη τώρα κείνη,
κι έχει σιμά της η τροφός το βρέφος στην αγκάλη».

370

375

380

385

Έκτορος και Ανδρομάχης ομιλία	Και ως τ' άκουσε επετάχθη ευθύς ο Έκτωρ απ' το δώμα πάλι στους δρόμους τους λαμπρούς που 'χε περάσει πρώτα κι έφθασε, την πολύχωρη περνώντας πολιτείαν, στες Σκαιές πύλες· στην στιγμήν που εκίνα εις το πεδίον, με ορμήν εμπρός του επρόβαλεν η ασύγκριτη Ανδρομάχη, πολύδωρη συμβία του και κόρη του γενναίου Αετίωνος, που κάτωθεν της δενδρωμένης Πλάκου της Θήβης εβασίλευε και των Κιλίκων όλων. Του πολεμάρχου Έκτορος αυτή 'ταν η συμβία που τότε τον απάντησε με την τροφόν σιμά της, οπού βαστούσε το μικρό μονάκριβο παιδί της, τον Εκτορίδη, όμοιον και εύμορφον αστέρα· Σκαμάνδριον ο πατέρας του, Αστυάνακτα τα πλήθη τον λέγαν, ότι έσωζεν ο Έκτωρ την Τρωάδα.	390 395 400
Λόγος της Ανδρομάχης	Εκείνος χαμογέλασε κοιτώντας το παιδί του ήσυχα· κι απ' το χέρι του πιασμένη η Ανδρομάχη εδάκρυσε και του 'λεγεν «Οϊμέ! Θα σ' αφανίσει τούτη σου η τόλμη, ω τρομερέ· το βρέφος δεν λυπείσαι τούτο κι εμέ την άμοιρην που χήρα σου θα γίνω ογρήγορα, ότι ογρήγορα θα ορμήσουν όλοι αντάμα να σε φονεύσουν οι Αχαιοί και άμα σε χάσω, κάτω στον μαύρον Άδη ας κατεβώ, διότι αν αποθάνεις και συ, καμιά παρηγοριά δι' εμέ δεν θ' απομείνει, και πόνοι μόνον· έχασα πατέρα και μητέρα· τον μέγαν Αετίωνα μου φόνευσεν ο θείος Πηλείδης, όταν έριξε την πόλιν των Κιλίκων, την Θήβην την υψίπυλον· αλλά τον εσεβάσθη νεκρόν, δεν τον εγύμνωσε, και μ' όλην την λαμπρήν του αρματωσιά τον έκαυσε κι εσήκωσέ του μνήμα, κι ολόγυρά του εφύτευσαν πεύκα μεγάλα οι νύμφες Ορεστιάδες, του Διός αιγιδοφόρου κόρες· ήσαν επτά στο σπίτι μας γλυκείς αυτάδελφοί μου, κι εις μιαν ημέραν όλοι ομού ροβόλησαν στον Άδη· όλους τους εθανάτωσεν ο θείος Αχιλλέας των μόσχων μέσα εις τες κοπές και των λευκών προβάτων. Και την σεπτήν μητέρα μου, βασίλισσα στην Θήβην, δούλην εδώ την έφερε με τ' άλλα λάφυρά του. Και αφού με δώρ' αμέτρητα κατόπι εξαγοράσθη, την έσβησεν η Άρτεμις στο σπίτι του πατρός μου. Έκτορ, συ είσαι δι' εμέ πατέρας και μητέρα, συ αδελφός, συ ανθηρός της κλίνης σύντροφός μου. Αλλά λυπήσου μας, και αυτού μείνε στον πύργον, μήπως ορφανό κάμεις το παιδί και χήραν την γυναίκα. Κι εκεί στην αγριοσυκιά τους άνδρες στήσε οπού 'ναι η πόλις καλοανέβατη, καλόπαρτο το τείχος· τρεις το δοκίμασαν φορές των Αχαιών οι πρώτοι, οι Αίαντες, και ο δοξαστός Ιδομενεύς και οι δύο Ατρείδες και ο ατρόμητος Τυδείδης ενωμένοι· ή το φανέρωσε σ' αυτούς χρησμών εξαίσιος γνώστης ή τους κινεί μόν' η ψυχή σ' αυτό και τους διδάσκει».	405 410 415 420 425 430 435

Δυσοίωνες προβλέψεις για την Τροία

«ἔσσεται ἦμαρ ὅτ’ ἄν ποτ’ ὀλώλῃ Ἴλιος ἱρή
καί Πρίαμος και λαός ἐϋμμελίω Πριάμοιο.»

(Ζ 448-449)

Εικόνα 16. Έκτωρ και Ανδρομάχη.
Πίνακας του Ν. Εγγονόπουλου, 1969.
Συλλογή Ε. Εγγονοπούλου.

Απάντηση του Έκτορα

Και προς αυτήν απάντησε ο λοφοσείστης Έκτωρ:
«Όλα τα αισθάνομαι κι εγώ, γυνή μου, αλλά
και των ανδρών το πρόσωπο και των σεμνών μητέρων,
αν μ' έβλεπαν ως άνανδρος να φεύγω από την μάχην·
ουδ' η καρδιά μου θέλει το, που μ' έμαθε να είμαι
γενναίος πάντοτε κι εμπρός να μάχομαι των Τρώων
και της δικής μου ακόμη·
ότ' είναι τούτο φανερό στα βάθη της ψυχής μου·
θα φθάσ' η μέρα να χαθεί κι η Ίλιος η
και ο Πρίαμος ο δυνατός με όλον τον λαόν του.
Αλλά των Τρώων η φθορά δεν με πληγώνει τόσο
και του πατρός μου ο θάνατος και της σεμνής μητρός μου
και των γλυκών μου αδελφών, οπού πολλοί και ανδρείοι
από τες λόγχες των εχθρών θα κυλισθούν στο χώμα,
όσ' ο καημός σου, όταν κανείς των Αχαιών σε πάρει
εις την δουλείαν, ενώ συ θα οδύρεσαι, θα κλαίεις,
εις τ' Άργος ·
απ' την
νερό θα φέρνεις στανικώς, από σκληρήν ανάγκην·
κι ενώ συ κλαίεις θενά ειπούν: "Ιδέτε την συμβίαν
του Έκτορος που πρώτευε
στον πόλεμον, που ολόγυρα στην Ίλιον πολεμούσαν".
Αυτά θα ειπούν και μέσα σου θα ξαναζήσει ο πόνος
του ανδρός εκείνου, οπού δεν ζει διά να σε ελευθερώσει.
Αλλά παρά τον θρήνον σου και τ' ν' ακούσω,
βαθιά στην γην καλύτερα να με σκεπάσει ο τάφος».

440

445

450

455

460

465

Ο Έκτορας με το γιο του	Και ο μέγας Έκτωρ άπλωσε τα χέρια στο παιδί του· έσκουξ' εκείνο κι έγειρε στο στήθος της βυζάστρας· φοβήθη τον πατέρα του καθώς είδε ν' αστράφτουν τ' άρματα και απ' την κόρυθα της περικεφαλαίας την χαίτην που τρομακτικώς επάνω του εσειόνταν· εγέλασε ο πατέρας του και η σεβαστή μητέρα· και ο μέγας Έκτωρ έβγαλε την περικεφαλαίαν και καταγής την έθεσεν, όπου λαμποκοπούσε. Εφίλησε κι εχόρευσε στα χέρια το παιδί του κι έπειτα ευχήθη στους θεούς κι είπε: «Ω πατέρα Δία, κι όλ' οι επουράνιοι θεοί, δώσετε εις το παιδί μου τούτο, ως εδώκατε εις εμέ, στο γένος του να λάμπει, στ' άρματα μέγας, δυνατός στην Ίλιον βασιλέας, και ως έρχεται απ' τον πόλεμον μ' άρματα αιματωμένα εχθρού που εφόνευσε, να ειπούν: καλύτερος εδείχθη και του πατρός του, και χαράν θα αισθάνεται η μητέρα».	470 475 480
Ο αποχαιρετισμός	Ως είπε αυτά, στην αγκαλιά της ποθητής συμβίας το βρέφος έβαλε και αυτή στο μυροβόλο στήθος το πήρε γελοκλαίοντας· την ελυπήθη εκείνος, εχάιδευσέ την κι έλεγε: «Αγαπητή, μη θέλεις τόσο δι' εμέ να θλίβεσαι, στοχάσου ότι στον Άδη δεν θα με στείλει άνθρωπος η ώρα μου πριν φθάσει· και άνθρωπος άμα γεννηθεί, είτε γενναίος είναι είτε δειλός, δεν δύναται τη μοίρα ν' αποφύγει. Αλλ' άμε σπίτι, έχε στον νουν τα έργα τα δικά σου, την ηλακάτην, τ' αργαλειό, και πρόσταζε τες κόρες να εργάζονται· στον πόλεμον θα καταγίνουν όλοι οι άνδρες που εγεννήθησαν στην Τροίαν κι εγώ πρώτος». Είπε και πάλι εφόρεσε την περικεφαλαίαν. Και προς το σπίτι εκίνησεν η αγαπητή γυνή του κι εσυχνογύριζε να ιδεί με μάτια δακρυσμένα. Εις του ανδροφόνου Έκτορος την υψηλήν οικίαν έφθασε κι εύρηκε εκεί των γυναικών το πλήθος κι απ' την ψυχήν τους έκαμεν ο θρήνος ν' αναβρύσει. Και ζωντανόν τον Έκτορα στο σπίτι του εθρηνούσαν, θαρρώντας που απ' τον πόλεμον κι απ' τ' ανδρειωμένα χέρια των Αχαιών δεν θα σωθεί και δεν θα γύρει πλέον.	485 490 495 500

Εικόνα 17. Ο Έκτορας και ο Πάρης αποχαιρετούν τις γυναίκες τους πριν ξεκινήσουν για τη μάχη.
Χαλκιδικός κρατήρας,
530-520 π.Χ.
Γερμανία, Μουσείο Würzbourg (αντίγραφο).

Εικόνα 17. Ο Έκτορας και ο Πάρης αποχαιρετούν τις γυναίκες τους πριν ξεκινήσουν για τη μάχη. Χαλκιδικός κρατήρας, 530-520 π.Χ. Γερμανία, Μουσείο Wuelzburg (αντίγραφο).

Ο Έκτορας επιστρέφει μαζί με τον Πάρη στη μάχη

Αλλά δεν αργοπόρησε στα δώματά του ο Πάρις·
εζώσθη τα πολύχαλκα και υπέρλαμπρα άρματά του,
την πόλιν γοργά διάβηκεν, ως ήταν πτεροπόδης·
και ως όταν σπάσει τον δεσμόν καλοθρεμμένος ίππος,
βροντά τετραποδίζοντας στην ανοικτήν πεδιάδα,
να λούεται στο καθαρό ποτάμι μαθημένος·
την κεφαλήν κρατεί υψηλά, την χαίτην ανεμίζει,
και υπερηφανευόμενον στα κάλλη του τον φέρνουν
στες μαθημένες του βοσκές γοργά τα γόνατά του,
ομοίως απ' την ο Πριαμίδης Πάρις
περήφανος κατέβαινε με πόδια φτερωμένα
και στ' άρματα ωσάν ήλιος λαμποκοπούσεν όλος.
Τον θείον εύρηκε αδελφόν κει να στρέψει
απ' όπου με την ποθητήν γυναίκα του ομιλούσε.
Και πρώτος ο θεόμορφος του είπε:
«Έγκαιρα δεν επρόφθασα, καθώς έχεις προστάξει,
ω σεβαστέ μου· σε κρατώ και συ πολύ ».
Και προς αυτόν απάντησεν ο λοφοσείστης Έκτωρ:
«Γλυκέ μου, αν είναι δίκαιος, κανείς δεν θα σε
στα έργα τα πολεμικά και ανδρειωμένος είσαι·
το θέλεις και , και μέσα μου λυπούμαι,
όταν πολλούς ενάντια σου προφέρουν
οι Τρώες που εξαιτίας σου βαρύν έχουν αγώνα.
Ας πάμε και θα διορθωθούν τούτ' αν θελήσει ο Δίας
να στήσομεν στα σπίτια μας ελεύθερον ,
προσφοράν όλων των θεών μεγάλων, αιωνίων,
άμ' απ' την Τροίαν διώξομεν των Αχαιών τα πλήθη».

505

510

515

520

525

στ. 369 λοφοσείστης: επίθετο που χαρακτηρίζει την ορμή του πολεμιστή Έκτορα: αυτός που, καθώς ρίχνεται ακάθεκτος στη μάχη, σείει τη φούντα της περικεφαλαίας του (βλ. και σχόλ. στ. Ζ 469).
στ. 372 βυζάστρα: η μετάφραση δεν αποδίδει πιστά το πρωτότυπο ἀμφίπολος, η οποία ήταν η υπηρέτρια που ακολουθούσε την κυρία της έξω από το σπίτι και είχε την επιμέλεια του μωρού, χωρίς όμως να το θηλάζει.
στ. 373 πύργος: ο καστρόπυργος των Σκαιών πυλών. Από αυτόν τον πύργο, ακριβώς πάνω από την πύλη, πολλές φορές οι γυναίκες και οι γέροντες παρακολουθούσαν τις μάχες (πρβ. Γ 141 κ.εξ. και σχόλ. στ. Γ 145). Η αιτία της απουσίας και η περιγραφή της κατάστασης της Ανδρομάχης τονίζουν τον αντίκτυπο της κρίσιμης κατάστασης του πεδίου της μάχης στον άμαχο πληθυσμό μέσα στην πόλη.
στ. 374 άψογη: τέλεια, χωρίς ψεγάδι, χωρίς ελάττωμα. Το επίθετο αποδίδει μάλλον τη φυσική ομορφιά ή την κοινωνική θέση ενός προσώπου και όχι τόσο την ηθική του υπόσταση.
στ. 378 συννυφάδα: έτσι αποκαλούνται μεταξύ τους οι γυναίκες των οποίων οι σύζυγοι είναι αδέλφια· η σύζυγος του κουνιάδου.
ανδράδελφη: (κανονικά ανδραδέλφη) η αδελφή του συζύγου, η κουνιάδα.
στ. 381 οικονόμα: η γυναίκα που είχε την ευθύνη για τη φύλαξη και τη διάθεση των υλικών αγαθών (τρόφιμα, ποτά κτλ.) του σπιτιού. Η οικονόμα ανήκε στην τάξη των δούλων, αλλά ήταν η πιο έμπιστη και είχε το δικαίωμα να επιβλέπει τις άλλες δούλες.
στ. 395 πολύδωρη: πιθανόν η σύζυγος που έφερε μαζί της πολλά δώρα ως προίκα ή για την οποία δόθηκαν πολλά δώρα, όταν ζητήθηκε σε γάμο. Στην ομηρική κοινωνία συνηθιζόταν ο γαμπρός να προσφέρει δώρα στον πατέρα της νύφης, αλλά δεν αποκλείονταν και αντίθετες περιπτώσεις (Ι 145-148 και Χ 50-51).
στ. 396 Αετίωνας ή Ηετίωνας: βλ. Α 365-368 και σχόλ. στ. Α 367.
στ. 402-403 Σκαμάνδριος ήταν το όνομα που ο Έκτορας και η Ανδρομάχη είχαν δώσει στο γιο τους, συνδέοντάς τον έτσι με τον ποταμό Σκάμανδρο, που έκανε εύφορη την τρωική πεδιάδα και λατρευόταν ως θεός-προστάτης της πόλης (πρβ. Ε 77). Οι Τρώες όμως, όπως σχολιάζει ο ίδιος ο ποιητής, για να τιμήσουν τον πιο γενναίο πρόμαχο της πόλης τους, φώναζαν το γιο του «Ἀστυάνακτα» (< «ἄναξ τοῦ ἄστεως» = βασιλιάς της πόλης).
στ. 404-406 Η τρυφερότητα αποδίδεται απλά, αλλά και με μοναδική γλαφυρότητα. Τα δάκρυα της Ανδρομάχης υπογραμμίζουν την οικειότητα της σκηνής.
στ. 416 υψίπυλος: αυτός που έχει υψηλές πύλες.
στ. 417 δεν τον εγύμνωσε: δεν του αφαίρεσε τα όπλα του, πράγμα που θα ταπείνωνε το γέροντα βασιλιά. Ο σεβασμός του Αχιλλέα προς τον Ηετίωνα αποτελεί έντονη αντίθεση και ειρωνεία με την κακοποίηση του πτώματος του Έκτορα από τον ίδιο ήρωα στη ραψωδία Χ.
στ. 419-420 Ορεστιάδες νύμφες: οι νύμφες που κατοικούσαν στα βουνά (Ορεστιάδες ή Ορειάδες [< ὄρος], δηλαδή ορεινές). Η παρουσία των νυμφών στο πένθος υπογραμμίζει την αξία του Ηετίωνα. Στην κηδεία ποιου σπουδαίου ήρωα, που περιγράφεται στην Οδύσσεια, ήταν παρούσες και θρηνούσαν οι θαλάσσιες νύμφες, οι Νηρηίδες;
στ. 424 τες κοπές: βλ. σχόλ. στ. Γ198.
στ. 425 σεπτή: σεβαστή, σεβάσμια.
στ. 426 την έσβησεν η Άρτεμις: το ρήμα, συνήθως αμτβ., σημαίνει «πεθαίνω»· εδώ όμως είναι μτβ., με τη σημασία «προκαλώ το θάνατο κάποιου». Βλ. σχόλ. στ. Α 22.
στ. 430 ανθηρός: εύρωστος, ακμαίος, αυτός που σφύζει από ζωή.
στ. 433-434 αγριοσυκιά: τοποθεσία του τείχους της Τροίας, που είχε πάρει αυτό το όνομα είτε γιατί βρισκόταν κοντά σε τόπο κατάφυτο από συκιές είτε γιατί υπήρχε εκεί μόνο ένα τέτοιο δένδρο· πρβ. και σήμερα παρόμοιες ονοματοθεσίες, όπως Πλάτανος, Αγράμπελη, Καστανιές κ.ά.
η πόλις καλοανέβατη, καλόπαρτο το τείχος: σύμφωνα με μια παράδοση, τα τείχη της Τροίας τα έχτισαν ο Ποσειδώνας και ο Απόλλωνας, όταν κάποτε ο Δίας για να τους τιμωρήσει τους είχε στείλει να υπηρετήσουν το βασιλιά Λαομέδοντα, πατέρα του Πρίαμου (βλ. Η 452 κ.εξ. και Φ 441 κ.εξ.). Το τμήμα του τείχους όμως στη θέση αγριοσυκιά ήταν ευάλωτο, γιατί το είχε κατασκευάσει ο θνητός Αιακός.
στ. 436 οι Αίαντες: ο μεγάλος Αίας, γιος του Τελαμώνα, αρχηγός των Σαλαμινίων (βλ. σχόλ. Α 146), και ο Αίας ο μικρός, γιος του Οϊλέα, αρχηγός των Λοκρών.
στ. 441 φοβούμαι: (στο πρωτότυπο αἰδέομαι) τη συμπεριφορά του Έκτορα τη ρυθμίζει η αἰδώς, δηλαδή ο «φόβος της ατίμωσης», που είναι το πλέον διαδεδομένο ηθικό συναίσθημα στην ομηρική κοινωνία.
στ. 446 χάριν της δόξας του πατρός: καθήκον του γιου ήταν να διαφυλάξει την πατρική δόξα, να την αυξήσει και να την κληροδοτήσει στους δικούς του γιους.
στ. 448 αγία: το επίθετο χαρακτηρίζει πράγματα που ανήκουν ή είναι αφιερωμένα στους θεούς. Κάθε πόλη εξάλλου, σύμφωνα με την παράδοση, είχε κτιστεί από κάποιον ήρωα, απόγονο θεού, και ήταν αφιερωμένη σ' ένα θεό, που την προστάτευε.
στ. 456 ξένον ύφασμα θα υφαίνεις προσταγμένη: οι λέξεις ξένον και προσταγμένη (πρβ. στ. 458 «στανικώς» [= με τη βία] και «από σκληρήν ανάγκην») έχουν αρνητικό περιεχόμενο και δηλώνουν τον υποβιβασμό της βασίλισσας σε δούλη· αντίθετα, το ρήμα υφαίνω δεν έχει αρνητική χροιά, γιατί και οι ελεύθερες ύφαιναν, όπως είδαμε στο Γ 125-128.
στ. 457 Υπέρεια, Μεσσηίδα: πηγές που βρίσκονταν στην Ελλάδα. Η πρώτη βρισκόταν στη Θεσσαλία, ενώ η δεύτερη μάλλον στη Λακωνία. Αναφέροντας τρία απομακρυσμένα μεταξύ τους σημεία (Άργος, Υπέρεια, Μεσσηίδα) περιλαμβάνει όλη την Ελλάδα.
στ. 460 των ιπποδάμων Τρώων: βλ. σχόλ. στ. Γ 127. Ολόκληρος ο στίχος δηλώνει τη σημασία που είχε για τον ήρωα η λαϊκή επιδοκιμασία.
στ. 464 όνειδος: καταισχύνη, ντροπή.
στ. 469 κόρυθα: η περικεφαλαία. Ειδικά, το ψηλότερο κωνικό μέρος της, όπου στηριζόταν η φούντα (χαίτη) φτιαγμένη από τρίχες ουράς αλόγου.
στ. 484 γελοκλαίγοντας: η μετοχή (δακρυόεν γελάσασα) αποδίδει τα ανάμεικτα αισθήματα της Ανδρομάχης (πρβ. χαρμολύπη, κλαυσίγελως κτλ.).
στ. 489 μοίρα: το μερίδιο ζωής που δόθηκε στον κάθε θνητό, η μέρα που «του είναι γραφτό του» να πεθάνει.
στ. 491 ηλακάτη: η ρόκα, εργαλείο που χρησιμοποιούν ως σήμερα οι γυναίκες, για να γνέσουν το μαλλί ή το βαμβάκι και να το κάνουν νήμα. Είναι φτιαγμένο από μία ράβδο που καταλήγει στο επάνω μέρος σε σχήμα Ψ ή Φ, όπου στηρίζουν μια τούφα μαλλί και τραβώντας λίγο λίγο το στρίβουν και το κάνουν κλωστή.
αργαλειός: ξύλινη ή μηχανική κατασκευή που χρησιμοποιείται για την ύφανση.
στ. 502 δεν θα γύρει πλέον: δεν θα επιστρέψει στο σπίτι του. Ο πρόωρος θρήνος (στ. 500) είναι προφητικός και δυσοίωνος. Και τον Αχιλλέα τον κλαίνε, ενώ είναι ακόμα ζωντανός (Σ 70-72, πρβ. Α 415 κ.εξ.).
στ. 512 Πέργαμος (ή Πέργαμα): η ακρόπολη της Τροίας.
στ. 515 πόμελλε: που έμελλε, τη στιγμη που επρόκειτο να…, ενώ σκόπευε να…
στ. 517 Αλέξανδρος: (< ἀλέξω τους ἄνδρας = αποκρούω τους εχθρούς) τιμητικό όνομα του Πάρη.
στ. 519 σπουδάζω: χρονοτριβώ, αργοπορώ, καθυστερώ.
στ. 521 ψέγω: ασκώ αρνητική κριτική, μέμφομαι, κατηγορώ.
στ. 523 οκνηρεύεσαι: αποφεύγεις τη μάχη.
στ. 524 ονειδισμός: ψόγος, μομφή, κατηγορία.
στ. 527 κρατήρας: μεγάλο αγγείο, όπου μέσα ανακάτευαν το κρασί με νερό, γιατί οι αρχαίοι έπιναν το κρασί νερωμένο. Διακρίνετε κάποια δόση ειρωνείας στους τελευταίους στίχους;

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1. Μια άλλη συζυγική ομιλία: Αίαντας και Τέκμησσα
Τέκμησσα: «Αίαντ' αφέντη, τίποτε δεν είναι πιο μεγάλο κακό για τους ανθρώπους από την τύχη που τους ρίξ' η ανάγκη. Έτσι κι εγώ από λεύτερο πατέρα γεννήθηκα, που ήταν μες στη Φρυγία όσο κανείς πιο δυνατός στα πλούτη· τώρα είμαι σκλάβα, γιατί φαίνετ' έτσι το θέλησαν οι θεοί και το δικό σου προπάντων χέρι· και γι' αυτό, αφού έχω μοιραστεί το κρεβάτι σου με σένα, σου έχω αφοσιωθεί με την καρδιά μου και σε ξορκίζω στον εφέστιο Δία και στο δεσμό που σ' ένωσε μαζί μου, μην τ' αξιώσεις φαρμακερά ν' ακούσω λόγια από τους εχθρούς σου, αν θα μ' αφήσεις στα χέρια κανενός να πέσω σκλάβα· γιατ' αν εσύ πεθάνεις και τελειώσεις αυτά που λες, να ξέρεις πως την ίδια μέρα εκείνη κι εγώ, με βια αρπαγμένη απ' τους Αργείους μαζί με το παιδί σου, της σκλαβιάς το ψωμί θα δοκιμάσω· και κάποιος απ' τ' αφεντικά μας λόγια πικρά θα ρίξει που να με σπαράξουν: Για δείτε την παρακοιμάμενη του Αίαντα εκείνου, που την πιο μεγάλη μες στο στρατό είχε δύναμη, ποια τώρα ζωή σκλάβας περνάει, εκεί που τόσο τη ζηλεύανε πρώτα! Έτσι θα λένε· μα ενώ θα παίρνει και θα σέρνει η μαύρη	μοίρα μου εμένα, τι ντροπή για σένα και τη γενιά σου θα 'ναι αυτά τα λόγια! Μα ντράπου τον πατέρα σου που αφήνεις σε άχαρα γερατειά, ντράπου μια μάνα με τα τόσα τα χρόνια της στη ράχη, που όλο και στους θεούς παρακαλιέται να της γυρίσεις ζωντανός στο σπίτι· λυπήσου, βασιλιά, και το παιδί σου, που αν στερηθεί τις φροντίδες που θέλουν τ' ανήλικα και ζει, αν εσύ του λείψεις, κάτω απ' ορφανοτρόφους, όχι φίλους, στοχάσου το κακό που ο θάνατός σου θ' αφήσει και σε κείνο και σε μένα · γιατί κι εγώ κανεν' άλλο από σένα που να στρέψω τα μάτια μου δεν έχω· την πατρίδα μου, εσύ με το σπαθί σου την ξέκαμες κι άλλη μου πήρε μοίρα τη μάνα μου και κείνον που μ' εγέννα, να κατοικούν νεκροί στον Άδη κάτω. Τι λοιπόν θα μπορούσε να μου γίνει πατρίδ' αντίς εσένα και ποια πλούτη; εσύ είσαι κι η ζωή κι ο θάνατός μου και μη μ' αποξεχνάς και μένα· ο άντρας πρέπει να το θυμάται αν έχει κάποια δοκιμάσει ευχαρίστηση· γιατ' είναι η χάρη πάντα που γεννά τη χάρη· μα όποιος ξεχνά το καλό που του κάμουν ποτέ δεν θα 'ταν άξιος της γενιάς του». (Σοφοκλής, Αίας, στ. 485-524, μτφρ. Ι.Ν. Γρυπάρης, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1982)
2. Ο Ταλθύβιος, αγγελιαφόρος των Αχαιών, αναγγέλλει στην Ανδρομάχη τις αποφάσεις του στρατού για την ίδια και το γιο της Ταλθύβιος: «Θα σκοτώσουν το παιδί σου. Μάθε το κακό που σε περιμένει. [...] Ήταν ιδέα του Οδυσσέα στην πανελλήνιο σύσκεψη. [...] Είπε, παιδί ενός τέτοιου σπουδαίου πατέρα δεν πρέπει να το αφήσουμε να ζήσει. / [...] Θα το ρίξουν πάνω απ' τους πύργους της Τροίας. / [...] Πάει η πατρίδα σου, άντρα δεν έχεις, μπορούμε να σε κάνουμε ό,τι θέλουμε. / Μα τώρα μια γυναίκα θα φοβηθούμε κοτζάμ άντρες». (Ευριπίδης, Τρωάδες, στ. 719-731, μτφρ. Θρ. Σταύρου, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1972)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Όπως μάθαμε σε προηγούμενο μάθημα (σελ. 65), κριτήρια προσδιορισμού μιας «σκηνής» είναι η αλλαγή α) τόπου, β) προσώπων ή γ) τόπου και προσώπων. Με τη βοήθεια αυτών των στοιχείων να μελετήσετε την ενότητα και: α) Να τη χωρίσετε σε σκηνές δίνοντας έναν τίτλο σε καθεμιά. β) Να προσδιορίσετε το χώρο (σκηνικό), όπου εκτυλίσσεται κάθε σκηνή, και τα πρόσωπα που διαλέγονται σ' αυτήν. Ποια πρόσωπα παρευρίσκονται χωρίς να παίρνουν το λόγο («βουβά πρόσωπα»); Θεωρείτε την παρουσία τους απαραίτητη ή όχι, και γιατί;
2. Στην Οδύσσεια έχετε γνωρίσει τον τυπικό εκφραστικό τρόπο των άστοχων ερωτημάτων. Οι ερωτήσεις αυτές χαρακτηρίζονται έτσι, γιατί παρά το πιθανό και εύλογο περιεχόμενό τους, αστοχούν στην επισήμανση της αλήθειας, που ενδιαφέρει στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το πρόσωπο, επομένως, που απαντά πρέπει πρώτα να αναιρέσει μια μια τις δυνατότητες που πρόβαλε αυτός που ρωτάει, δίνοντας στο τέλος τη σωστή απάντηση. Να επισημάνετε τα άστοχα ερωτήματα της ενότητας και να σημειώσετε: α) Ποιος θέτει τις ερωτήσεις, τι ρωτά και ποιες δυνατότητες προβάλλει ως απάντηση; β) Ποιος απαντά και με ποιον τρόπο; γ) Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη χρήση των άστοχων ερωτημάτων;

3. Ακόμα και σ' αυτή την ειρηνική και ιδιωτική σκηνή ο ποιητής δε μας αφήνει να ξεχάσουμε τον πρωταγωνιστή του έπους, τον Αχιλλέα. Με ποια αφορμή αναφέρεται ο Πηλείδης στην ενότητα και ποια εικόνα σχηματίζει ο ακροατής για το ήθος του;
4. Ειρωνεία (τραγική, επική κτλ.) λέγεται η τεχνική αφήγησης ή πλοκής, η οποία παρουσιάζει τους ήρωες να αγνοούν μιαν αλήθεια που γνωρίζει ο ακροατής ή ο θεατής (βλ. και παραπάνω, σελ. 54). Να επισημάνετε τα σημεία της ενότητας, όπου ο ποιητής χρησιμοποιεί την τεχνική αυτή και να δικαιολογήσετε την άποψή σας. (Στην απάντησή σας να λάβετε υπόψη σας και το Παράλληλο κείμενο 2.)
5. Αφού μελετήσετε τους στ. 454-463 και 475-481, να γράψετε α) πώς φαντάζεται ο Έκτορας στο πρώτο χωρίο τη ζωή της Ανδρομάχης μετά την πτώση της Τροίας και το δικό του θάνατο, β) ποιες αισιόδοξες προβλέψεις κάνει στο δεύτερο χωρίο για την τύχη της πόλης, το μέλλον του γιου του και της γυναίκας του, και γ) πώς εξηγείτε την ύπαρξη αντιθέσεων μεταξύ των δύο χωρίων;
6. Όπως μάθατε σε προηγούμενο μάθημα (σελ. 54), για την ηθογράφηση ενός προσώπου παίρνουμε υπόψη μας τόσο τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τα λόγια και τις πράξεις του ίδιου όσο και τις κρίσεις ή σκέψεις άλλων προσώπων του έργου ή του αφηγητή/ποιητή γι' αυτό. Με βάση αυτά τα κριτήρια, να ηθογραφήσετε σε ένα μικρό αλλά περιεκτικό κείμενο τον Έκτορα και την Ανδρομάχη, όπως τους γνωρίσατε στους στ. 370-529.

7. Στους στ. 407 κ.εξ. και 431 κ.εξ. η Ανδρομάχη εκφράζει τους φόβους της για την τύχη της ίδιας και του παιδιού της μετά το θάνατο του Έκτορα: α) Ποιοι είναι ακριβώς οι φόβοι της; β) Αφού λάβετε υπόψη σας πώς αντιμετωπίζονταν συνήθως οι γυναίκες και οι άντρες μετά την άλωση μιας πόλης στην ομηρική εποχή καθώς και τις αποφάσεις των Αχαιών μετά την πτώση της Τροίας, όπως παρουσιάζονται στην τραγωδία του Ευριπίδη Τρωάδες (βλ. Παράλληλο κείμενο 2), να κρίνετε αν είναι βάσιμοι οι φόβοι αυτοί.

8. Κατά τη διάρκεια αυτών των ειρηνικών σκηνών ο ποιητής δεν αφήνει ούτε στιγμή τον ακροατή να ξεχάσει τον πόλεμο. Αφού μελετήσετε τους στ. 404-465, να γράψετε: α) Ποιες φραστικές αναφορές ή εικόνες θυμίζουν τον πόλεμο και τους πρωταγωνιστές του; β) Πού στοχεύει, κατά τη γνώμη σας, ο ποιητής μ' αυτές τις συνεχείς αναφορές και υπομνήσεις.
9. Στους στ. 401 και 506-513 συναντάμε έναν εκφραστικό τρόπο που είναι από τους πιο χαρακτηριστικούς του έπους, την παρομοίωση. Να αναλύσετε τις παρομοιώσεις των στίχων αυτών και να γράψετε συγκεκριμένα: α) Τι παρομοιάζεται με τι. β) Ως προς τι συσχετίζονται τα δύο μέρη. γ) Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη χρήση της παρομοίωσης. Ποια διαφορά παρατηρείτε στον τρόπο με τον οποίο είναι φτιαγμένες (στη δομή τους) οι δύο παρομοιώσεις των στίχων αυτών;
10. Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του Αίας δημιουργεί μία σκηνή που μοιάζει πολύ με τον αποχαιρετισμό του Έκτορα και της Ανδρομάχης· πρόκειται για τη στιγμή που ο Αίας παρουσιάζεται αμετακίνητα αποφασισμένος να αυτοκτονήσει και η Τέκμησσα, σύντροφος του ήρωα και μητέρα του παιδιού του, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Να συγκρίνετε το λόγο της Τέκμησσας (βλ. Παράλληλο κείμενο 1) με το λόγο της Ανδρομάχης και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Αφού χωριστείτε σε δύο ομάδες, να επεξεργαστείτε τα εξής θέματα, λαμβάνοντας υπόψη σας τις πληροφορίες που μας παρέχει η ενότητα: α) Άτομο και οικογένεια στην ομηρική κοινωνία (οικογενειακές σχέσεις, δικαιώματα και υποχρεώσεις, ρόλοι, αξίες, όρια δράσης κτλ.). β) Άτομο και κοινότητα (θέση και ρόλοι, δικαιώματα και υποχρεώσεις, ανταπόδοση εκ μέρους της κοινότητας, ρόλος της κοινής γνώμης στην ιδιωτική ζωή κτλ.). Και στις δύο περιπτώσεις να προχωρήσετε σε συγκρίσεις με τη σημερινή κοινωνία και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Θεσμοί, Σύστημα, Κοινωνική Οργάνωση, Περιβάλλον]