244. Ρέμπραντ «Ο Χριστός διδάσκει» οξυγραφία περ. 1652

Χαλκογραφία
Η χαλκογραφία (χάραξη πάνω σε χαλκό) με τη λεπτότητα της χάραξης κατακτά γρήγορα τον κόσμο και επικρατεί στην Ευρώπη κατά το 15ο αι.

245. Έ. Μουνκ «Μαντόνα» λιθογραφία 1902

Σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως ο Ρέμπραντ (εικ. 244), ο Ντύρερ και Γκόγια (εικ. 254) ασχολούνται με την εικονογράφηση εντύπων. Παράλληλα ένα πλήθος ανώνυμων χαρακτών αναλαμβάνουν την αναπαραγωγή ζωγραφικών έργων.
Η εφεύρεση της χαρακτικής αποτέλεσε μια μεγάλη επανάσταση. Το πλεονέκτημά της ήταν η παραγωγή έντυπων εικόνων με χαμηλό κόστος, προσιτών σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων.

Λιθογραφία
Κατά το 19ο αι. διαδίδεται μια νέα τεχνική χάραξης, η λιθογραφία (χάραξη της πέτρας), που δίνει την εντύπωση ενός σχεδίου με παστέλ. Σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Μουνκ (εικ. 245) κάνουν έντεχνες λιθογραφίες. Η λιθογραφία γίνεται το κυριότερο μέσο επικοινωνίας. Η εξέλιξή της με την πρόοδο της τεχνολογίας δημιουργεί μια σειρά νέων τεχνικών αναπαραγωγής της εικόνας.

β. Έκφραση και δύναμη
Τέχνη και κοινωνία

Πολλοί χαράκτες κατά καιρούς έστρεψαν το ενδιαφέρον τους σε θέματα κοινωνικού περιεχομένου, εκφράζοντας τις απόψεις τους με το έργο τους. Η μαζικότητα της παραγωγής των χαρακτικών έργων και των εντύπων ευνοούσε τη διάδοση κοινωνικής κριτικής.

Η παραμόρφωση και η υπερβολή χρησιμοποιήθηκαν συχνά από τους χαράκτες για να τονίσουν το εκφραστικό περιεχόμενο του έργου. Στη χαλκογραφία «Μέχρι θανάτου» (εικ. 254) η παραμόρφωση των χαρακτηριστικών της ηλικιωμένης γυναίκας φανερώνει την κριτική στάση του Γκόγια απέναντι στο φαινόμενο της γυναικείας κοκεταρίας.

Στην αρχή του 20ού αιώνα στη Γερμανία μια ομάδα εξπρεσιονιστών ζωγράφων, με ανησυχίες για τον επερχόμενο πόλεμο, δημιούργησε την καλλιτεχνική κίνηση «Γέφυρα». Ο εξπρεσιονισμός εκφράστηκε ως μια κοινωνική διαμαρτυρία για την απειλή προς τον άνθρωπο και διερεύνησε τις ψυχικές αντιδράσεις του ατόμου προς ένα εχθρικό περιβάλλον.

Ένα από τα κύρια εκφραστικά μέσα του εξπρεσιονισμού ήταν η ξυλογραφία. Χαρακτηριστικό είναι το έργο του Κίρχνερ (εικ. 253). Έχει σχεδιαστεί με ελεύθερες και γωνιώδεις γραμμές, δυναμική γραφή και παραμορφώσεις των φυσικών σχημάτων.
Στα μέσα του 20ού αι. ο Ισπανός χαράκτης Τάπιες αντιδρώντας στο καταπιεστικό καθεστώς της χώρας του εξαφάνισε τη ζωή από τα χαρακτικά του κρατώντας μόνο τα υπολείμματα της ανθρώπινης παρουσίας που μοιάζουν με τα ίχνη φυλακισμένων στους τοίχους των φυλακών (εικ. 257).

Αγώνες των Ελλήνων
Στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του πολέμου, της κατοχής και της αντίστασης πολλοί χαράκτες στράτευσαν το έργο τους στον αγώνα για την ελευθερία. Γνωστή είναι η τεχνική της χαράκτριας Β. Κατράκη η οποία χάραζε την πέτρα με καλέμια γλυπτικής. Οι μνημειακές μορφές της αναδύονται από τη σκληρή πέτρα δυναμικές και ταυτόχρονα εξαΰλωμένες, εκφράζοντας την ελπίδα που προβάλλει μέσα από την πάλη για μια καλύτερη ζωή (εικ. 256).

Ιχνηλασία
Μάζεψε μικρά αντικείμενα που έχουν αξία για σένα επειδή συνδέονται με κάποια πρόσωπα ή γεγονότα π. χ. λίγη άμμο από την ακρογιαλιά που έκανες διακοπές, ένα κομματάκι από το παλιό, γιορτινό σου φόρεμα κτλ. Πάρε τα αποτυπώματά τους όπως περιγράψαμε παραπάνω και κάνε μ' αυτά μια σύνθεση με θέμα μια σημαντική στιγμή της ζωής σου.

256. Β. Κατράκη « Μάνα» 1958 χάραγμα σε πέτρα

258. Τύπωμα σε εφημερίδα

γ. Χαράγματα στην ύλη
Τεχνικές και υλικά

Καθοριστικοί παράγοντες για το πλάσιμο της μορφής του χαρακτικού είναι το υλικό στο οποίο χαράζεται και η μέθοδος της χάραξης. Κάθε υλικό και κάθε τεχνική έχει ορισμένες δυνατότητες και περιορισμούς, τους οποίους ο χαράκτης οφείλει να γνωρίσει και να σεβαστεί.

• Στην ξυλογραφία χαράζονται τα φωτεινά μέρη του σχεδίου. Προσφέρεται λοιπόν για τη δημιουργία έργων με μεγάλες πλακάτες επιφάνειες και λευκές γραμμές (εικ. 260). Η αδρότητα του υλικού ευνοεί την ελευθερία του σχεδίου. Στην εκτύπωση τυπώνονται τα μέρη του ξύλου που δε χαράχτηκαν και βρίσκονται ψηλότερα από τα χαραγμένα, γι' αυτό κατατάσσεται στις υψοτυπικές μεθόδους εκτύπωσης.   

• Αντίθετα στη χαλκογραφία χαράζονται τα σκοτεινά μέρη του σχεδίου (με αιχμηρά εργαλεία ή με οξύ). Ο χαλκός δίνει τη δυνατότητα στο χαράκτη να δημιουργήσει πολλούς τόνους και λεπτομέρειες με λεπτότατες γραμμές (εικ.259, 261). Κατά το τύπωμα η επιφάνεια του χαλκού καθαρίζεται και μένει φωτεινή, ενώ με την πίεση το υγρό χαρτί βυθίζει μέσα στις χαράξεις και παίρνει από μέσα το μελάνι, τυπώνοντας τα σκούρα. Γι' αυτό η χαλκογραφία χαρακτηρίζεται ως βαθυτυπία.

260. Κ. Κόλβιτς «Μητέρες» 1922-23 ξυλογραφία

261. Π. Πικάσο «Μινοταυρομαχία» 1935 χαλκογραφία, οξυγραφία

Η λιθογραφία (εικ. 265): Με λιπαρό λιθογραφικό κραγιόνι σχεδιάζεται μια επίπεδη πλάκα, που έχει προηγουμένως λειανθεί. Στη συνέχεια περνιέται με διάλυμα οξέος. Το οξύ δε διαβρώνει την πλάκα, αλλά απομακρύνει κάθε ίχνος λιπαρότητας από τα μέρη που δεν έχουν σχεδιαστεί. Κατά τη διάρκεια του τυπώματος η πλάκα βρέχεται και μελανώνεται. Τα τμήματα του σχεδίου που σχεδιάστηκαν (και είναι λιπαρά) συγκρατούν το μελάνι, ενώ τα ασχεδίαστα τμήματα (που οξειδώθηκαν) καλύπτονται απ' το νερό και το απωθούν.
Με την επεξεργασία αυτή η πλάκα παραμένει επίπεδη, γι' αυτό και η λιθογραφία χαρακτηρίζεται ως επιπεδοτυπία.

262. Μονοτυπία. Η υφή της θυμίζει λιθογραφία

263. Μ. Σ. Ζαβινζιάνος «Του προαστίου τα κορίτσια
εσεργιάνιζαν» 1914 χαλκογραφία, ακουατίντα

Μονοτυπία σαν λιθογραφία
Για να φτιάξεις ένα τύπωμα με τα δικά σου σχέδια, μελάνωσε την επιφάνεια εργασίας και πίεσε πάνω της με τα χέρια σου μια εφημερίδα. Έπειτα ακούμπησε στην ίδια επιφάνεια το χαρτί σου και σχεδίασε σε αυτό το σχέδιό σου αντίστροφα, πιέζοντας αρκετά το μολύβι σου (εικ. 264 α). Ανασηκώνοντας το χαρτί θα δεις ότι στην πίσω όψη του έχει αποτυπωθεί το σχέδιό σου μαζί με το τύπωμα της υφής της επιφάνειας (εικ. 262, 264 β).

265. Β. Σπεράντζας «Γύρω από το σπίτι» λιθογραφία 1998

266. Yλικά ξυλογραφίας

δ. Χαράζω και τυπώνω

Έχεις σκεφθεί να κάνεις ένα πραγματικό χαρακτικό και να παράγεις αντίτυπα; Θα μπορούσες να χαράξεις μια υψοτυπία σε ξύλο ή σε λινόλεουμ, με τα εργαλεία ξυλογραφίας (εικ. 266). Αν βρεις ένα κυλινδρικό πιεστήριο, δοκίμασε να χαράξεις μια βαθυτυπία σε ζελατίνα ή πλεξιγκλάς με την τεχνική της χαλκογραφίας, χρησιμοποιώντας ακόμα και αυτοσχέδια εργαλεία.

Λινόλεουμ*
Θα χρειαστείς ένα κομμάτι λινόλεουμ, ένα σετ εργαλείων χάραξης, μια επιφάνεια εργασίας, λίγο μελάνι τυπώματος, μια σπάτουλα, έναν κύλινδρο μελανώματος, ένα κουτάλι και χαρτιά φωτοτυπίας.

269. «Στη βάρκα» Κατερίνα Κ. 10 ετών λινόλεουμ

Αντίγραψε το σχέδιό σου στο λινόλεουμ αντίστροφα. Κάνε ρυθμικές χαράξεις για να αποδώσεις τα γκρίζα μέρη και αφαίρεσε τα λευκά. Κατά τη διάρκεια της χάραξης θυμήσου να μην περνάς να χέρια σου απέναντι από την κόψη των εργαλείων (εικ. 267). Τελειώνοντας, καθάρισε καλά το λινόλεουμ, μελάνωσέ το ομοιόμορφα και πίεσε πάνω του ένα χαρτί, τρίβοντας δυνατά με το κουτάλι. Πριν να σηκώσεις ολόκληρο το χαρτί, ανασήκωσε μιαν άκρη του, δίχως να το ξεκολλήσεις απ' το μελάνι για να βεβαιωθείς ότι έχει τυπωθεί καλά.

Πολυχρωμία
Για να κάνεις ένα έγχρωμο χαρακτικό, θα πρέπει να χαράξεις μια πλάκα λινόλεουμ για κάθε χρώμα. Θα μπορούσες να συνεργαστείς μ' ένα συμμαθητή σου και να μοιραστείτε τη δουλειά. Αποφασίστε ποιο από τα σχέδιά σας θα χαράξετε και τι χρώματα θα χρησιμοποιήσετε. Έπειτα ξεσηκώστε το σχέδιο σε διαφανές χαρτί, κολλήστε το αντίστροφα σ' έναν οδηγό*, στερεώστε μία-μία τις πλάκες στη γωνία του οδηγού και αντιγράψτε πάνω τους το σχέδιο.
Ο καθένας θ' αναλάβει να χαράξει ένα-δύο λινόλεουμ. Στην πλάκα του κάθε χρώματος θα αφαιρείτε όσα μέρη του έργου δεν έχουν το χρώμα αυτό, π.χ. στην πλάκα του κόκκινου θα αφαιρέσετε όλα τα μέρη που δεν έχουν κόκκινο.
Για να συμπέσουν τα χρώματα, πριν από την εκτύπωση, θα πρέπει να κολλήσετε το χαρτί σ' έναν οδηγό, στον οποίο θα προσαρμόζετε καθεμιά από τις πλάκες, αφού τη μελανώσετε. Θα τυπώσετε τις πλάκες όλων των χρωμάτων στο ίδιο χαρτί (εικ. 274).

Μια απλή πολυχρωμία
Μπορείς να αντιγράψεις το περίγραμμα των χρωμάτων ενός έργου χωριστά σε μια ζελατίνα και να την κόψεις στα όρια των χρωμάτων (εικ. 270). Μελάνωσε ύστερα το κάθε κομμάτι με το χρώμα του, συναρμολόγησε όλα τα κομμάτια και τύπωσε (εικ. 271).

Ζελατίνα ή πλεξιγκλάς σαν χαλκογραφία
Θα χρειαστείς ένα κομμάτι χοντρής ζελατίνας ή πλεξιγκλάς, ένα μυτερό καρφί ή μία πούντα (εικ. 268), λίγη μελάνη τυπώματος, μια άχρηστη τηλεκάρτα, έναν κύλινδρο μελανώματος, ένα κουτάλι, χαρτιά χαλκογραφίας και μία εφημερίδα.
Αντίγραψε το σχέδιό σου στην επιφάνεια που θα χαράξεις. Γύρισε την επιφάνεια από την ανάποδη και χάραξέ την πιέζοντας με δύναμη το καρφί πάνω στις γραμμές. Μούσκεψε το χαρτί σου στο νερό και βάλε το ανάμεσα στα φύλλα της εφημερίδας να στραγγίσει. Μελάνωσε τις χαράξεις απλώνοντας το μελάνι με την τηλεκάρτα. Καθάρισε με κομμάτια εφημερίδας την υπόλοιπη επιφάνεια και τύπωσε (εικ. 273).
Η βαθυτυπία τυπώνεται σε κυλινδρικό πιεστήριο. Αν δεν μπορέσεις να βρεις το κατάλληλο μηχάνημα, δοκίμασε να την τυπώσεις με το χέρι. Τοποθέτησε πάνω στη ζελατίνα το νωπό χαρτί και πίεσέ το με το κουτάλι.
Πρέπει να πιέζεις δυνατά. Θα χρειαστείς ένα βοηθό να σου κρατάει σταθερά το χαρτί πάνω στη ζελατίνα.

272. «Το παιδί με το άλογο» έργο Ιάπωνα μαθητή λινόλεουμ

270. Τμήματα κομμένης ζελατίνας.

271. Τύπωμα κομμένης ζελατίνας.

273. Τύπωμα από χαραγμένη ζελατίνα