Εικαστικά Α΄ Γυμνασίου - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
1 Από την κίνηση στην έκφραση
1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΦΡΑΣΗ
Χρήση υλικών ζωγραφικής. Στοιχεία αισθητικής*

 

2. «Ζωγραφίζω τις κινήσεις μου» Γιάννης Α. 12 ετών.
2. «Ζωγραφίζω τις κινήσεις μου» Γιάννης Α. 12 ετών.

α. Ζωγραφίζω ελεύθερα
Εξοικείωση με τα υλικά

Η αυθόρμητη κίνηση
Έχεις παρατηρήσει πόσο διαφέρουν οι γραφικοί χαρακτήρες των ανθρώπων; Είναι τόσο διαφορετικοί όσο και οι άνθρωποι. Κάθε ίχνος που αφήνουμε στο χαρτί αντιστοιχεί σε μια πλευρά του χαρακτήρα μας και καταγράφει τα συναισθήματα της στιγμής. Αυτός είναι ο λόγος που τα γράμματά μας αλλάζουν όταν είμαστε θυμωμένοι.
Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην Τέχνη. Σε ό,τι δημιουργήσει κανείς, ένα πρόσωπο, ένα δέντρο ή μία γραμμή, αντικατοπτρίζει τον εαυτό του.

Ανακαλύπτω το χρώμα
Yπάρχουν πολλοί τρόποι για να ζωγραφίσουμε με χρώματα. Με λίγη φαντασία μπορείς ν' ανακαλύψεις και δικούς σου. Πειραματίσου με όσους τρόπους σε ενδιαφέρουν και χρησιμοποίησε εκείνον που σου ταιριάζει.
Κοίταξε και άγγιξε τα χρώματα. Μύρισέ τα, αφουγκράσου τους ήχους που παράγουν, καθώς τα δουλεύεις πηχτά ή αραιωμένα. Ζωγράφισε με τα χέρια σου, με φαρδιά και λεπτά πινέλα, μ' ένα ξυλάκι, με σφουγγάρι κ. ά. Χρωμάτισε, στάξε, πιτσίλισε, τύπωσε.
Άφησε το χέρι σου να τρέξει στο χαρτί. Καθένας από εμάς είναι μοναδικός και εκφράζεται με τις δικές του κινήσεις.

Από την κίνηση στην έκφραση

 

Το κατάλληλο χαρτί
Το κάθε υλικό που θα χρησιμοποιήσεις έχει ανάγκη από διαφορετική ποιότητα χαρτιού. Όσο πιο υγρό είναι το χρώμα, τόσο πιο χοντρό και απορροφητικό χαρτί χρειάζεται. Τα παστέλ αναδεικνύονται σε χαρτιά πορώδη.
Αυτό δε σημαίνει ότι δε θα πειραματιστείς. Μπορείς να ζωγραφίσεις σε κάθε είδος χαρτιού, ακόμα και σε εφημερίδες, σε χαρτοσακούλες, σε χαρτόκουτα, ή σε φωτογραφίες.


3. Tζ. Πόλλοκ «Χωρίς τίτλο» 1942. Ζωγραφική που αποδίδει τη χειρονομία του καλλιτέχνη.
3. Tζ. Πόλλοκ «Χωρίς τίτλο» 1942. Ζωγραφική που αποδίδει τη χειρονομία του καλλιτέχνη.
4. Τυχαίος συνδυασμός χρωμάτων που προέρχεται από τους προηγούμενους χρωματισμούς ενός σκασμένου τοίχου.
4. Τυχαίος συνδυασμός χρωμάτων που προέρχεται από τους προηγούμενους χρωματισμούς ενός σκασμένου τοίχου.


Σκέπτομαι και προγραμματίζω
Τα χοντρά πινέλα και το σφουγγάρι απλώνουν το χρώμα στις επιφάνειες με ευκολία. Πριν αρχίσεις να ζωγραφίζεις, σκέψου τι θέλεις να κάνεις και προγραμμάτισε με ποιο τρόπο θα χρησιμοποιήσεις τα υλικά σου, π. χ. δεν είναι η καλύτερη επιλογή να επιχειρήσεις να γεμίσεις μια μεγάλη επιφάνεια με λεπτούς μαρκαδόρους.

5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.

Μπλούζα «γεμάτη αισθήματα»
ΕικόναΖωγράφισε σε μια παλιά μπλούζα τα συναισθήματά σου: Πέρνα μέσα από τη μπλούζα σου ένα χαρτόνι και στερέωσέ την πάνω του, με χαρτοταινία ή με καρφίτσες. Διάλεξε τα χρώματα που προτιμάς και θεωρείς ότι σε εκφράζουν. Προτίμησε τα πλαστικά χρώματα που δεν ξεβάφουν. Ετοίμασε αρκετή ποσόστητα, ώστε να σε φθάσουν να ολοκληρώσεις το έργο σου. Χρησιμοποίησε όποιο τρόπο θέλεις για να αποτυπώσεις με εκφραστικές κινήσεις τα συναισθήματα της στιγμής.

1 Από την κίνηση στην έκφραση
β. Το αφαιρετικό και το «ωραίο»
Η αφαίρεση και η έννοια του ωραίου στην Τέχνη

 

6. «Τεχνίτης». Αιγυπτιακή τοιχογραφία 1380 π. Χ.
6. «Τεχνίτης». Αιγυπτιακή τοιχογραφία 1380 π. Χ.
7. «Ο ψαράς». Ελληνική τοιχογραφία Θήρα 16Ος αι. π. Χ
7. «Ο ψαράς». Ελληνική τοιχογραφία Θήρα 16Ος αι. π. Χ
8. Λεπτομέρεια από το έργο του Π. Γκωγκέν «Αγορά» 1892
8. Λεπτομέρεια από το έργο του Π. Γκωγκέν «Αγορά» 1892

6-8. Έργα διαφορετικών εποχών με πλακάτο χρώμα και πλαγιομετωπική κίνηση.

Παρατηρώ και συγκρίνω
Παρατήρησε τα έργα 6, 7, 8. Αν και ανήκουν σε διαφορετικούς αιώνες, έχουν ωστόσο πολλά κοινά στοιχεία: Οι φιγούρες βρίσκονται σε ανάλογη στάση, που είναι αρκετά αφύσικη. Το κεφάλι φαίνεται από το πλάι (προφίλ), ενώ το σώμα φαίνεται από μπροστά (ανφάς). To xρώμα τους είναι πλακάτο (ομοιόμορφο). Στα έργα 9-12 διακρίνουμε καθαρά γεωμετρικά στοιχεία, όπως ημικύκλια, ευθείες κ.ά., που κάνουν φανερή την πρόθεση των δημιουργών να αποδώσουν γεωμετρικά την πραγματικότητα. Όλες αυτές οι διαφοροποιήσεις από το φυσικό σχήμα και το χρώμα που επισημάναμε, αποτελούν μερικά από τα αφαιρετικά στοιχεία των έργων.
Αφαιρετικό χαρακτηρίζεται το έργο που δεν προσπαθεί ν' αναπαραστήσει την εξωτερική πραγματικότητα με κάθε λεπτομέρεια, αλλά παίρνει απ' τη φύση τα στοιχεία που θεωρεί σημαντικά και τα αναδεικνύει ή παραμορφώνει τη φυσική εικόνα, ώστε να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον του θεατή εκεί που θέλει ο καλλιτέχνης.
Όλα τα έργα τέχνης έχουν κάποιο βαθμό αφαίρεσης.

5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.

9-12. Έργα διαφορετικών εποχών με γεωμετρική αφαίρεση.

Από την κίνηση στην έκφραση

 

Οι καλλιτέχνες επεξεργάζονται τη φυσική πραγματικότητα, ανάλογα με τα αισθήματα και τις εμπειρίες τους και ξαναφτιάχνουν νέες εικόνες. Στη διαδικασία αυτή, ανανεώνουν συνεχώς τους τρόπους έκφρασής τους. Στη σειρά έργων του Μόραλη ( εικ.14-16) παρακολουθούμε τρία στάδια αφαίρεσης.
Όπως αποδεικνύουν τα παραδείγματα (εικ 6-12), η αφαίρεση στην Τέχνη δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο.

5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.
5. Η Θεοδώρα φοράει την «εκφραστική» της μπλούζα που ζωγράφισε παίζοντας με τα χρώματα.

Η συνέχεια της τέχνης και η πορεία της αφαίρεσης

Εργαλείο

Κάθε βήμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας στηρίζεται σε προγενέστερες δημιουργίες. Ένας από τους λόγους για τους οποίους συναντούμε αντιστοιχίες στα έργα διαφορετικών εποχών, είναι ότι οι περισσότεροι καλλιτέχνες διδάσκονται από τους προγενέστερους.
Ο Γκωγκέν (εικ. 8) έζησε ένα σημαντικό μέρος της ζωής του στην Ταϊτή μακριά από τον πολιτισμό της εποχής του και επηρεάσθηκε από την τέχνη και τον πολιτισμό της.
Ο Γαΐτης επέλεξε την «Αργώ», σύμβολο της περιπέτειας της ζωής (εικ.18), για να εκφράσει τα δεινά του σύγχρονου, απρόσωπου ανθρώπου. Αν συγκρίνουμε το έργο με την παράσταση των Σειρήνων του ερυθρόμορφου αγγείου (εικ. 17), γίνεται ολοφάνερη η αφετηρία της έμπνευσης του καλλιτέχνη.   YouTube Βίντεο

Στα έργα του Μόραλη (εικ. 14-16) βλέπουμε ότι η πορεία της αφαίρεσης επηρεάζεται από τις αξίες του κλασικού ελληνικού πολιτισμού (εικ. 13).

17. Σειρήνες Εριθρόμορφη στάμνος 475 π.χ.
17. Σειρήνες Εριθρόμορφη στάμνος 475 π.χ.
18. Γ. Γαϊτης Σειρήνες 1980
18. Γ. Γαϊτης "Σειρήνες" 1980
1 Από την κίνηση στην έκφραση
19-24. Γλυπτά από διαφορετικές εποχές, πολιτισμούς και τεχνοτροπίες με διαφορετική αντίληψη του «ωραίου».

19-24. Γλυπτά από διαφορετικές εποχές, πολιτισμούς και τεχνοτροπίες με διαφορετική αντίληψη του «ωραίου».

 

 

Από το αφαιρετικό στο αφηρημένο Ασκήσεις πρακτικής και εξάσκησης

Στις αρχές του 20ού αι. υπήρχαν ήδη στην Ευρώπη αρκετές πρωτοποριακές* προτάσεις. Η καθεμιά από τις τάσεις αυτές απομάκρυνε τη ζωγραφική από την αναπαράσταση της φύσης, με το δικό της τρόπο.
Πολλά έργα, που ανήκαν σ' αυτά τα ζωγραφικά κινήματα, παρουσίαζαν υψηλό βαθμό αφαιρετικότητας με αποτέλεσμα το θέμα τους να είναι δυσανάγνωστο. Κανένα όμως από αυτά δεν είχε καταργήσει ολοκληρωτικά την αναπαράσταση (εικ.19).

Το αφηρημένο
Η αφηρημένη τέχνη δε γεννήθηκε τυχαία. Οι πρώτοι ζωγράφοι που εκφράστηκαν με αυτόν τον τρόπο ήταν πνευματικοί άνθρωποι, με φιλοσοφικό προβληματισμό που είχαν ήδη ζωγραφίσει παραστατικά (κοντά στη φυσική πραγματικότητα).
Η αφηρημένη τέχνη κατάργησε την αναπαράσταση της φύσης. Ο καλλιτέχνης δεν επεξεργάζεται καμία εικόνα της φυσικής πραγματικότητας. Ασχολείται με τη σύνθεση των σημείων, των γραμμών και των χρωμάτων πάνω στη ζωγραφική επιφάνεια του πίνακα.
Κάποια από τα αφηρημένα έργα έχουν άμεση σχέση με ορισμένους τύπους των μαθηματικών ή με τους νόμους που διέπουν τις λειτουργίες της φύσης.
Στα πλαίσια της αφηρημένης τέχνης, η αντικατάσταση της συγκεκριμένης μορφής με την αφηρημένη επέτρεψε στους καλλιτέχνες να δουν τον κόσμο από μια διαφορετική σκοπιά (εικ. 25, 26, 27, 28).

 

19. Π.Πικάσο «Κεφάλι γυναίκας» 1931
20. «Κεφάλι Νέγρου» Νιγηρία 12ος-14ος αι.
21. «Βούδας» 4ος-5ος αι. Κίνα
22.. «Αμένωφις Δ»' 1360 π. Χ. Αίγυπτος
23. Α. Τζιακομέττι «Κεφάλι» 1927
24. «Αφροδίτη της Μήλου» 200 π. Χ. Ελλάδα.

Από την κίνηση στην έκφραση

 

25. Τάκις «Σινιάλο» 1956

25. Τάκις «Σινιάλο» 1956

Στα τέλη του 19ου αι. – αρχές του 20ού, μια εποχή όπου οι ανακαλύψεις της επιστήμης άλλαζαν καθημερινά τα δεδομένα, οι καλλιτέχνες αναζήτησαν «σύγχρονους τρόπους για να βάλουν σε τάξη τον κόσμο», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ζωγράφος Καντίνσκυ. Η εξωτερική εμφάνιση των πραγμάτων έπαψε να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον τους. Η έρευνά τους στράφηκε σε νόμους και συσχετισμούς πνευματικού περιεχομένου. Διερεύνησαν, δηλαδή, ένα διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας, τη γλώσσα των εικαστικών τεχνών*.

Το «ωραίο»
Στο πέρασμα των αιώνων η αντίληψη του ωραίου απέκτησε διαφορετικό νόημα, ανάλογα με τις αξίες και τον πολιτισμό της κάθε εποχής (εικ. 19-24). Κάθε κοινωνική ομάδα μπορεί να έχει διαφορετική άποψη για το ωραίο, αλλά και κάθε άτομο κρίνει το ωραίο ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις εμπειρίες του.

26. Β. Καντίνσκυ «Ωοειδές κόκκινο» 1920
26. Β. Καντίνσκυ «Ωοειδές κόκκινο» 1920   

27. Ζ. Μιρό « Άτομα, Πουλιά, Αστέρι» 1978
27. Ζ. Μιρό « Άτομα, Πουλιά, Αστέρι» 1978   

28. Π. Κλεέ «Πρόσοψη από γυαλί» 1940
28. Π. Κλεέ «Πρόσοψη από γυαλί» 1940   Youtube
1 Από την κίνηση στην έκφραση

Tι θυμάμαι

  • Περίγραψε τη σκηνή στις «Σειρήνες», όπως παριστάνεται στο ερυθρόμορφο αγγείο (εικ. 17).
  • Τι κράτησε ο Γαΐτης από την εικόνα και τι άλλαξε (εικ.18); Γιατί πιστεύεις ότι έκανε αυτές τις αλλαγές;
  • Γιατί οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν στο έργο τους την αφαίρεση;
  • Βρες στο βιβλίο σου αφαιρετικά και αφηρημένα έργα.
  • Τι σημαίνει αφηρημένος καλλιτέχνης;
  • Έχουν αλλάξει οι απόψεις σου για το «ωραίο» από την εποχή που ήσουν μικρό παιδί;
29. Χατζηκυριάκος-Γκίκας «Νικηφόρος» 1938
29. Χατζηκυριάκος-Γκίκας «Νικηφόρος» 1938   Εξωτερικός σύνδεσμος

 

 

 

Γλωσσάρι
Αισθητική: Κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με τα κριτήρια αξιολόγησης στη φύση και κυρίως στην τέχνη.
Εικαστικές τέχνες: Το σύνολο των τεχνών που δημιουργούν εικόνα και απευθύνονται κυρίως στην αίσθηση της όρασης. Ο όρος παράγεται από το ρήμα εικάζω απ' όπου προέρχεται και η λέξη εικόνα, που σημαίνει αυτό που βλέπω. Οι αρχαιότερες και πιο γνωστές μορφές εικαστικών τεχνών είναι η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική. Σήμερα η έννοια των εικαστικών τεχνών έχει διευρυνθεί συμπεριλαμβάνοντας πλήθος μορφών που εκτείνονται από τη χαρακτική έως τα κόμικς και την κινούμενη εικόνα.
Πρωτοπορία: (Avant-garde): Ο όρος υποδηλώνει κάθε είδους καλλιτέχνες των οποίων η τεχνοτροπία θεωρείται πιο προχωρημένη απ' την εποχή τους.

 

 

 

 

Μόραλης Γιάννης (1916): Σύγχρονος Έλληνας ζωγράφος. Εμπνεύστηκε από την κλασική τέχνη, ενσωματώνοντας σύγχρονα στοιχεία. Διέσχισε μια πορεία σταδιακής αφαίρεσης για να καταλήξει σε γεωμετρικές μορφές.
Χατζηκυριάκος-Γκίκας Νίκος (1906-1995): Ζωγράφος, γλύπτης, χαράκτης, ποιητής και συγγραφέας. Ένας απ' τους κυριότερους εκπροσώπους της κυβιστικής γενιάς των Ελλήνων καλλιτεχνών. Το έργο του συνδυάζει το ευρωπαïκό με το ελληνικό στοιχείο. Με την παραμόρφωση της πραγματικότητας επιχειρεί να κατακτήσει τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων διαπερνώντας την ορατή πραγματικότητα (εικ. 29).
Πόλλοκ Τζάκσον (Pollok Jakson 1912-56): Αμερικανός ζωγράφος. Κύριος εκπρόσωπος της Χειρονομιακής Τέχνης (Αction Painting). H εικόνα της τεχνοτροπίας αυτής δεν είναι προαποφασισμένη, αλλά προκύπτει από τον τρόπο που δημιουργείται. Ο Πόλλοκ άπλωνε το μουσαμά στο πάτωμα και περνούσε πάνω του στάζοντας χρώματα, καθώς προσπαθούσε να καταγράψει την κίνησή του.