7.3 Η ερεθιστικότητα στους ζωικούς οργανισμούς

Εικ. 7.5 Οι οργανισμοί αντιδρούν στα
ερεθίσματα του περιβάλλοντος.

Ίσως έχετε παρατηρήσει πόσο γρήγορα αντιδρά η γάτα όταν αντιληφθεί ότι πετάει δίπλα της κάποιο έντομο. Πώς ορμάει ο αετός για να αρπάξει το ψάρι που είδε μέσα στο νερό. Πόσο γρήγορα μαζεύεται στο καβούκι του το σαλιγκάρι μόλις αντιληφθεί κάποιον εχθρό του.

Οι ζωικοί οργανισμοί δέχονται διάφορα ερεθίσματα και αντιδρούν ανάλογα, με βάση την παρακάτω πορεία:

α. Τα ερεθίσματα ανιχνεύονται από ειδικά κύτταρα ή όργανα (π.χ. αυτιά, μάτια, κεραίες).

β. Μηνύματα σχετικά με τα ερεθίσματα μεταβιβάζονται σε ειδικά κέντρα (π.χ. στον εγκέφαλο), που βρίσκονται στο εσωτερικό του οργανισμού.

γ. Στα κέντρα αυτά γίνεται επεξεργασία των μηνυμάτων και δίνονται εντολές.

δ. Μηνύματα σχετικά με τις εντολές μεταβιβάζονται σε διάφορα όργανα.

ε. Τα όργανα αντιδρούν (π.χ. εκτελούν μια κίνηση).

Οι διαδικασίες αυτές πραγματοποιούνται με τη βοήθεια του νευρικού συστήματος, το οποίο γενικά ελέγχει και συντονίζει τις διάφορες λειτουργίες των ζωικών οργανισμών. Τα κύτταρα του συστήματος αυτού ονομάζονται νευρικά κύτταρα ή νευρώνες. Η δομή αυτών των κυττάρων τούς επιτρέπει να δέχονται ερεθίσματα και να μεταβιβάζουν μηνύματα. Κάθε νευρώνας αποτελείται από:

• το κυτταρικό σώμα, στο οποίο βρίσκεται ο πυρήνας και τα οργανίδια του κυττάρου
• τις αποφυάδες. Η μακρύτερη αποφυάδα ονομάζεται νευρίτης και μεταβιβάζει μηνύματα. Οι κοντές αποφυάδες ονομάζονται δενδρίτες.

Εικ. 7.6 Νευρικό κύτταρο.

H EΡΕΘΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΑΣΠΟΝΔYΛΑ...

Η ύδρα έχει κεραίες τις οποίες χρησιμοποιεί για να
συλλαμβάνει την τροφή της, που αποτελείται από άλλους,
μικρότερους οργανισμούς. Μόλις κάποιος τέτοιος
οργανισμός έρθει σε επαφή με μια κεραία (ερέθισμα), η
ύδρα αντιδρά, εκκρίνοντας ουσίες που τον παραλύουν.

Το νευρικό σύστημα του γεωσκώληκα αποτελείται από
γάγγλια. Τα γάγγλια υπάρχουν σε όλους τους
δακτυλίους. Στο μπροστινό μέρος του σώματος
βρίσκεται ο υποτυπώδης εγκέφαλος.

Τα δίθυρα διαθέτουν τρία βασικά γάγγλια που συνδέονται μεταξύ τους.

Το νευρικό σύστημα στο σαλιγκάρι αποτελείται από τρία
ζεύγη γαγγλίων που ενώνονται μεταξύ τους. Στο κεφάλι
έχει δύο ζεύγη κεραίες. Οι μικρότερες χρησιμεύουν ως
όργανα αφής και οι μεγαλύτερες έχουν στην άκρη τους
τα μάτια.

Στο κεφάλι της μέλισσας υπάρχουν πέντε μάτια: τρία
απλά μπροστά και δύο μεγάλα σύνθετα στα πλάγια, που
το καθένα αποτελείται από πολλά μικρότερα. Έχει ακόμα
δύο κεραίες, που είναι όργανα αφής, όσφρησης και
ακοής. Έχει εγκέφαλο, γάγγλια και νεύρα που
καταλήγουν σε διάφορα μέρη του σώματός της.

...ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΠΟΝΔYΛΩΤΑ

Δεξιά και αριστερά στο σώμα του ψαριού, πάνω στα λέπια,
διακρίνουμε μια σειρά από μικρές τρύπες, την πλευρική
γραμμή. Η κατασκευή αυτή έρχεται σε επαφή με το νερό του
περιβάλλοντος και επιτρέπει στο ψάρι να αντιλαμβάνεται τις
μεταβολές της πίεσης και συνεπώς το βάθος. Το ψάρι δεν
έχει όσφρηση, αλλά η όρασή του είναι καλή. Όργανα αφής
είναι τα χείλη του και γεύσης το στόμα.

Ο βάτραχος έχει στο κεφάλι του δύο μεγάλα μάτια με
βλέφαρα. Πίσω από τα μάτια του βρίσκονται τα όργανα
της ακοής. Επάνω από το στόμα του υπάρχουν δύο
μικρές τρύπες, όπου βρίσκονται τα όργανα της
όσφρησης. Η επιδερμίδα του χρησιμεύει ως όργανο αφής.

Τα φίδια έχουν μεγαλύτερο και πιο εξελιγμένο εγκέφαλο από τα ψάρια και τα αμφίβια. Έχουν πολύ ανεπτυγμένη αφή, όργανο της οποίας είναι η γλώσσα. Ο νωτιαίος μυελός τους είναι πιο ανεπτυγμένος και από αυτόν των θηλαστικών. Σε αυτό οφείλεται η ευκολία με την οποία κινούνται.

Τα πτηνά έχουν πιο ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα από
τα ερπετά. Τα αυτιά τους δεν έχουν εξωτερικό πτερύγιο.
Από τις αισθήσεις τους, πολύ ανεπτυγμένες είναι η
όραση και η ακοή, ενώ η γεύση, η όσφρηση και η αφή
είναι ατελείς.

Η γάτα έχει ανεπτυγμένη ακοή. Τα πτερύγια των αυτιών της μπορούν να κινούνται προς κάθε κατεύθυνση. Η όρασή της είναι εξαιρετική. Μπορεί να βλέπει και με ελάχιστο φως. Όργανα αφής είναι τα μουστάκια της. Η μύτη της, εξωτερικά, είναι πάντα υγρή και αυτό της επιτρέπει να οσφραίνεται από μεγάλη απόσταση.

Εικ. 7.7 Tο κεντρικό και το περιφερειακό
σύστημα του ανθρώπου.

Δεσμίδες νευριτών σχηματίζουν ένα νεύρο. Αθροίσματα κυτταρικών σωμάτων σχηματίζουν ένα γάγγλιο. Στα γάγγλια γίνεται επεξεργασία των μηνυμάτων.

Όσο πιο εξελιγμένος είναι ένας οργανισμός, τόσο πιο πολύπλοκο είναι το νευρικό του σύστημα, γιατί πρέπει να αντεπεξέλθει στις αυξημένες ανάγκες του.

Τα θηλαστικά διαθέτουν εξειδικευμένα αισθητήρια όργανα με τα οποία αντιλαμβάνονται τα διάφορα ερεθίσματα του περιβάλλοντος (π.χ. μάτια, με τα οποία συλλαμβάνουν φωτεινά ερεθίσματα). Το νευρικό τους σύστημα είναι ανεπτυγμένο και διακρίνεται σε Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) και Περιφερειακό Νευρικό Σύστημα (ΠΝΣ).

Το ΚΝΣ αποτελείται από τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό και συντονίζει τις λειτουργίες του οργανισμού. Το ΠΝΣ περιλαμβάνει τα νεύρα και τα γάγγλια και ο ρόλος του είναι να μεταβιβάζει:

• τα μηνύματα από τα αισθητήρια όργανα στο ΚΝΣ
• τις εντολές του ΚΝΣ προς τα διάφορα όργανα.

Ερωτήσεις

Προβλήματα

Δραστηριότητες

1. Να βάλετε σε κύκλο το γράμμα που συμπληρώνει σωστά την πρόταση:

A. Τα ειδικά κύτταρα του νευρικού συστήματος ονομάζονται:

α. δενδρίτες

β. νευρώνες

γ. αποφυάδες

δ. γάγγλια

Β. Το κεντρικό νευρικό σύστημα αποτελείται από:

α. τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό

β. τα νεύρα και τα γάγγλια

γ. τα αισθητήρια όργανα και τις απολήξεις

δ. όλα όσα αναφέρονται στα α, β και γ

2. Να συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στις παρακάτω προτάσεις:
   Τα ειδικά κύτταρα του νευρικού συστήματος ονομάζονται ................................ . Λειτουργία τους είναι να προσλαμβάνουν και να μεταβιβάζουν ............................ . Αποτελούνται από το κυτταρικό σώμα και τις ......................... . Στο κυτταρικό σώμα βρίσκονται ο ............................... και τα οργανίδια του κυττάρου. Οι πιο κοντές αποφυάδες ονομάζονται ..................................................... και η μακρύτερη .................................. . Αθροίσματα κυτταρικών σωμάτων σχηματίζουν τα .............................................. .
3. Στην παρακάτω εικόνα να παρατηρήσετε τον νευρώνα και να συμπληρώσετε στις ενδείξεις τους σωστούς όρους: