4. Ένα αντρόγυνο στην κλασική Αθήνα

4. – Ένα αντρόγυνο στην κλασική Αθήνα

ΞΕΝΟΦΩΝ, Οἰκονομικός 7, 4-22 & 35-43

ΤΟ ΕΡΓΟ

Δεν γνωρίζουμε πότε γράφτηκε ο Οικονομικός. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές πρέπει να γράφτηκε τη δεκαετία του 370 π.Χ., σύμφωνα με άλλους έλαβε την τελική του μορφή μετά το 362 π.Χ., δηλ. λίγα μόλις χρόνια πριν από το θάνατο του Ξενοφώντα (355 π.Χ.). Ο δραματικός χρόνος, δηλ. ο χρόνος στον οποίο φέρονται να έλαβαν χώρα οι συνομιλίες που αναπαράγονται στο έργο, είναι το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα, όταν ζούσε ο Σωκράτης (†399 π.Χ.).
Το θέμα του Οικονομικού είναι η οἰκονομία (με την αρχική, κυριολεκτική έννοια του όρου), δηλ. η «διαχείριση του οἴκου». (Η λέξη οἶκος είχε στην αρχαιότητα ευρύτερο περιεχόμενο από ό,τι έχει σήμερα· περιλάμβανε την οικία, τα μέλη της οικογένειας, τους δούλους που ανήκαν στον οἶκον και την περιουσία. Ο οἶκος αποτελούσε τη βασική μονάδα της αρχαίας κοινωνίας και η διατήρησή του ήταν το πρώτιστο μέλημα για τον κύριον [τον άντρα που ήταν επικεφαλής του οἴκου] και τα υπόλοιπα μέλη του οἴκου.)
Ο Οικονομικός απαρτίζεται από δύο άνισα και χαλαρά συνδεόμενα μέρη: από την εισαγωγική περί οἰκονομίας συνομιλία του Σωκράτη με τον νεαρό Αθηναίο αριστοκράτη Κριτόβουλο (κεφ. 1-6) και από την αναδιήγηση, από τον ίδιο το Σωκράτη, σχετικής συζήτησης που είχε με τον ευκατάστατο Αθηναίο Ισχόμαχο (κεφ. 7-21). Στο δεύτερο μέρος διακρίνονται κυρίως τρεις ενότητες. Η πρώτη (κεφ. 7-10) είναι αφιερωμένη στη σταδιακή εξοικείωση της δεκατετράχρονης γυναίκας του Ισχόμαχου με τα καθήκοντά της, η δεύτερη (κεφ. 12-14) στην εκπαίδευση του καλού ἐπιτρόπου (του δούλου στον οποίο ο κύριος του οἴκου ανέθετε –με σημερινούς όρους– καθήκοντα επόπτη ή προϊσταμένου) και η τρίτη (κεφ. 16-20) σε συγκεκριμένες γεωργικές γνώσεις.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Ισχόμαχος μεταφέρει στον Σωκράτη την πρώτη συζήτηση που είχε με τη γυναίκα του, αμέσως μετά τον γάμο. Από τη συζήτηση αυτή μαθαίνουμε πολλά και ενδιαφέροντα για τον γάμο, για τις σχέσεις και τις

υποχρεώσεις των συζύγων, για τη διαχείριση του οἴκου, για τον καταμερισμό της εργασίας, για την αντιμετώπιση των δούλων και για τις αντιλήψεις των Αθηναίων της εποχής σχετικά με σημαντικά ζητήματα.



Ανάγλυφη παράσταση γυναικείας κεφαλής, ίσως της Αφροδίτης. Δίσκος από τη Μήλο, περ. 460 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)

ΚΕΙΜΕΝΟ

(7)

«Προσωπικά,» είπα, «Ισχόμαχε, θα χαιρόμουν πάρα πολύ
να μάθω από σένα και το εξής: εκπαίδευσες εσύ ο ίδιος τη
, ώστε να είναι αυτή που πρέπει, ή ήξερε ήδη
να εκτελεί τα καθήκοντά της, όταν την πήρες από τον πατέ-

Γυναίκα που γνέθει.
Αθηναϊκή Οινοχόη,
περ. 490-480 π.Χ.
[Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]

ρα της και τη μητέρα της;» «Μα πώς θα μπορούσε,» είπα,
«να ξέρει, Σωκράτη, τον καιρό που την πήρα; Αυτή δεν
ήταν ακόμα , όταν ήρθε σε εμένα, ενώ
έως τότε ζούσε , προκειμένου
όσο το δυνατό λιγότερα να δει, όσο το δυνατό λιγότερα να

ακούσει και όσο το δυνατό λιγότερα να ρωτήσει. Δεν νομί-
ζεις ότι ήταν αρκετό, αν, όταν ήρθε, ήξερε απλώς ; Πά-
ντως, ,» είπε, «ήρθε, Σωκράτη,

	άριστα εκπαιδευμένη· και τούτο, αν με ρωτάς, έχω την εντύπωση ότι είναι το μέγιστο που έχει να μάθει τόσο ο άντρας όσο και η γυναίκα.»
7		«Στα υπόλοιπα,» είπα εγώ, «εκπαίδευσες, Ισχόμαχε, εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου,
8	ώστε να είναι ικανή να φροντίζει όσα πρέπει;» «Όχι, μα τον Δία,» είπε ο Ισχόμαχος, «εννοώ όχι, προτού προσφέρω θυσία και παρακαλέσω τους θεούς να επιτύχουμε, εγώ διδάσκοντας και εκείνη μαθαίνοντας, το άριστο και για τους δυο μας.» «Δηλαδή,» είπα εγώ, «πρόσφερε και η γυναίκα σου μαζί σου θυσία και προσευχόταν μαζί σου για τα ίδια με εσένα;» «Ακριβώς ,» είπε ο Ισχόμαχος· «έδινε μάλιστα πολλές διαβεβαιώσεις και παρακαλούσε τους θεούς να την αξιώσουν να γίνει αυτή που πρέπει, και ήταν ολοφάνε- ρο ότι δεν θα αδιαφορήσει γι’ αυτά που της μάθαινα.»
9		«Για τ’ όνομα των θεών,» είπα εγώ, «Ισχόμαχε, ποιο ήταν το πρώτο που δοκίμασες να
	της μάθεις, πες μου· γιατί εγώ θα σε ακούσω με μεγαλύτερη ευχαρίστηση να περιγράφεις αυτά παρά αν περιέγραφες τον συναρπαστικότερο αθλητικό ή ιππικό αγώνα.» Και ο
10	Ισχόμαχος απάντησε· «εντάξει, Σωκράτη· όταν είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει, ώστε να είναι σε θέση να συζητήσει, της έκανα μια ερώτηση όπως αυτή: Πες μου, γυναί- κα, έχεις άραγε συνειδητοποιήσει ήδη για ποιο λόγο τελικά εγώ σε παντρεύτηκα και οι
11	γονείς σου σε έδωσαν σε εμένα; Γιατί ότι δεν είχαμε βέβαια δυσκολία να βρούμε κάποι- ον άλλο για να πλαγιάζουμε μαζί του, αυτό, χωρίς αμφιβολία, είναι και για σένα προφα- νές. Όταν καθίσαμε και σκεφτήκαμε, εγώ για μένα και οι γονείς σου για σένα, ποιος θα ήταν για το σπίτι και για τα παιδιά ο καλύτερος σύντροφος που θα μπορούσαμε να πά- ρουμε, διάλεξα εγώ εσένα και οι γονείς σου, όπως προκύπτει, διάλεξαν από τους διαθέ-
12	σιμους εμένα. Αν τώρα δώσει κάποτε ο θεός να αποχτήσουμε παιδιά, θα σκεφτούμε τότε πώς θα τους δώσουμε την καλύτερη δυνατή ανατροφή· γιατί θα είναι και αυτό κοινό αγα- θό για μας, να εξασφαλίσουμε τους καλύτερους δυνατούς συμμάχους και γηροκόμους.

Για την ώρα κοινό για μας είναι τούτο το σπιτικό. Γιατί και εγώ συνεισφέρω στο κοινό
ταμείο ό,τι έχω, και εσύ κατέθεσες στο κοινό ταμείο . Και δεν πρέπει να λο-
γαριάζουμε ποιος τελικά από εμάς τους δύο συνεισέφερε περισσότερα· χρειάζεται
απλώς να ξέρουμε καλά ένα πράγμα, ότι δηλαδή όποιος από εμάς τους δύο είναι ο κα-
λύτερος συμμέτοχος, αυτός κάνει και τη σημαντικότερη συνεισφορά.»

Όλα τα στάδια επεξεργασίας του μαλλιού. Από την πρώτη ύλη στο τελικό προϊόν. Άλλες γυναίκες ζυγίζουν το μαλλί, άλλες υφαίνουν, άλλες γνέθουν και άλλες διπλώνουν το έτοιμο ύφασμα. Αθηναϊκή λήκυθος, γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. (Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art.) [Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]
	14		Μου απάντησε σ’ αυτό η γυναίκα μου: «Και πού,» είπε, «θα μπορούσα εγώ να σε
		βοηθήσω; Ποιες είναι οι δικές μου δυνατότητες; Τα πάντα εξαρτώνται από σένα· έργο
	15	δικό μου είπε η μητέρα μου ότι είναι να δείχνω σωφροσύνη.» «Ναι μα τον Δία, γυναί- κα,» είπα εγώ, «το ίδιο είπε και σε εμένα ο πατέρας μου. Χαρακτηριστικό ωστόσο σω- φρόνων ανθρώπων είναι, είτε πρόκειται για άντρα είτε για γυναίκα, να ενεργούν έτσι ώστε και αυτά που έχουν να διατηρούνται σε άριστη κατάσταση και να αποκτήσουν
	16	επιπλέον όσο το δυνατό περισσότερα με έντιμο και δίκαιο τρόπο.» «Και ποιο είναι αυ- τό,» είπε η γυναίκα μου, «που κρίνεις ότι, αν το έκανα, θα βοηθούσα και εγώ να μεγα- λώσει η περιουσία της οικογένειας;» «Ναι μα τον Δία,» είπα εγώ, «αυτά για τα οποία οι θεοί έχουν προικίσει τη φύση σου και τα οποία επικροτεί ο νόμος, αυτά προσπάθησε να
	17	τα κάνεις όσο γίνεται καλύτερα.» «Και ποια είναι συγκεκριμένα αυτά;» είπε εκείνη. «Προσωπικά νομίζω,» είπα, «όχι τα πιο ασήμαντα, εκτός βέβαια και αν η βασίλισσα στο
	18	σμήνος των μελισσών εποπτεύει έργα ασήμαντα. Γιατί εγώ,» είπα, «έχω την εντύπωση, γυναίκα, ότι και οι θεοί με άκρα σοφία συγκρότησαν ειδικά αυτό το ζευγάρι που λέγεται
	19	θηλυκό και αρσενικό, με στόχο τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια και για τους δύο. Κατ’ αρ- χάς, το ζευγάρι αυτό πλαγιάζει μαζί και τεκνοποιεί, για να μην εξαφανιστούν τα είδη· έπειτα, από αυτό το ζευγάρι εξασφαλίζεται, τουλάχιστον για τους ανθρώπους, η δυνατό- τητα να έχουν γηροκόμους. Τέλος, οι άνθρωποι δεν ζουν στο ύπαιθρο, όπως τα ζώα, αλ-
	20	λά χρειάζονται προφανώς στέγη. Οι άνθρωποι ωστόσο που επιθυμούν να έχουν τα αγαθά που θα φέρουν μέσα στον στεγασμένο χώρο χρειάζονται κάποιον που θα αναλάβει τις ερ- γασίες στο ύπαιθρο. Γιατί και το όργωμα και η σπορά και το φύτεμα και το βόσκημα εί- ναι όλα εργασίες υπαίθριες· και αυτές εξασφαλίζουν τα απαραίτητα.
	21		Από την άλλη, όταν αυτά συγκεντρωθούν μέσα στον στεγασμένο χώρο, χρειάζεται κά-
		ποιος που θα τα φυλάει και θα κάνει τις εργασίες που απαιτούν στεγασμένο χώρο. Στε- γασμένο χώρο πάλι χρειάζεται και η ανατροφή των νεογέννητων παιδιών, στεγασμένο χώρο χρειάζονται και τα τρόφιμα που παρασκευάζονται από δημητριακά, όπως επίσης

22	και η παραγωγή ρούχων από μαλλί. Και επειδή οι δύο αυτές εργασίες, και οι μέσα και οι έξω, απαιτούν μόχθο και φροντίδα, έχω την εντύπωση,» είπε, «ότι και τη φύση την έπλασε εξαρχής ο θεός της μεν γυναίκας κατάλληλη για τις εργασίες και τις φροντίδες μέσα στο σπίτι, <του δε άντρα για τις έξω.>…»

		Στις παραγράφους που παραλείπονται ο Ξενοφών διατυπώνει κρίσεις για τους διαφορετι- κούς ρόλους του άντρα και της γυναίκας, οι οποίοι, κατ’ αυτόν, έχουν καθοριστεί από το θεό. Στις τελευταίες παραγράφους η γυναίκα συγκρίνεται με τη βασίλισσα των μελισσών.

35	«Θα χρειαστεί δηλαδή,» είπε η γυναίκα, «να κάνω και εγώ αυτά [που κάνει η βασίλισσα του σμήνους];» «Θα χρειαστεί οπωσδήποτε,» είπα εγώ, «να μένεις μέσα και αφενός να στέλνεις έξω τους δούλους που έχουν να εργάζονται έξω, αφετέρου να επιβλέπεις εκεί-
36	νους που πρέπει να εργάζονται μέσα. Πρέπει επίσης να παραλαμβάνεις ό,τι μπαίνει στο σπίτι και όσα χρειάζεται να αναλωθούν να τα μοιράζεις, για όσα πάλι χρειάζεται να μεί- νουν στην άκρη πρέπει να σκέφτεσαι εκ των προτέρων και να έχεις τον νου σου ώστε να μην εξαντλούνται σε ένα μήνα οι προμήθειες που προορίζονται για ένα χρόνο. Και όταν σου φέρουν μαλλί, πρέπει να φροντίσεις να φτιαχτούν ρούχα για όσους χρειάζεται· οφεί- λεις ακόμη να φροντίζεις να είναι σε καλή κατάσταση για κατανάλωση το αποθηκευμένο

		Συνάντηση νέας γυναίκας με νεαρό άνδρα. Τα δώρα που ανταλλάσσουν (κλωνάρι μυρτιάς, σφαίρα) και η πάπια συνδέονται με τη λατρεία της Αφροδίτης και υποδηλώνουν το ερωτικό περιεχόμενο της σκηνής. Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας, περ. 470-460 π.Χ. (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.)
37	σιτάρι. Μία ωστόσο από τις ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα, εγώ, «θα σου φανεί ίσως ότι δεν είναι και ό,τι πιο ευχάριστο· εννοώ ότι, αν αρρωστήσει κάποιος από τους δού- λους, πρέπει να φροντίζεις να έχει, ο οιοσδήποτε, την απαραίτητη περιποίηση.» «Το αντίθετο, μα τον Δία», είπε η γυναίκα, «αυτό θα είναι άκρως ευχάριστο, αν βέβαια εκεί- νοι που είχαν την κατάλληλη περιποίηση φανούν ευγνώμονες και είναι πιο αφοσιωμένοι από ό,τι πριν.»
38		"Και εγώ,” είπε ο Ισχόμαχος, "εντυπωσιασμένος από την απάντησή της, είπα:” «Άρα-
	γε, γυναίκα, χάρη σε τέτοιες στοχαστικές ενέργειες της βασίλισσας του σμήνους, οι μέλισ- σες νιώθουν έτσι απέναντί της, ώστε, όταν εκείνη εγκαταλείπει το σμήνος, καμία από τις
39	μέλισσες δεν νομίζει ότι πρέπει να μείνει πίσω, αλλά την ακολουθούν όλες;» Και η γυναί- κα μου μού απάντησε: «Θα με εξέπληττε,» είπε, «αν τα καθήκοντα του ηγέτη δεν είχαν να κάνουν πιο πολύ με εσένα παρά με εμένα. Γιατί το έργο το δικό μου να φυλάω και να μοιράζω τα πράγματα που βρίσκονται μέσα θα φαινόταν, νομίζω, γελοίο, αν δεν φρόντιζες
40	εσύ να φθάνουν κάποιες προμήθειες από έξω μέσα.» «Γελοίο θα φαίνεται επίσης,» είπα εγώ, «και το να φέρνω εγώ στο σπίτι πράγματα, αν δεν υπάρχει κάποιος που να φυλάει ό,τι μπαίνει μέσα στο σπίτι. Δεν βλέπεις,» είπα εγώ, «πόσο αξιολύπητοι είναι εκείνοι που λέγεται ότι αδειάζουν νερό στο τρύπιο πιθάρι, επειδή ακριβώς πιστεύεται ότι ματαιοπο- νούν;» «Ναι μα τον Δία,» είπε η γυναίκα, «είναι όντως δυστυχείς, αν κάνουν κάτι τέτοιο.»
41		«Άλλες όμως ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα εγώ, «είναι, γυναίκα, ευχάριστες για
	σένα· όταν αίφνης πάρεις κάποια δούλα που δεν ξέρει να δουλεύει το μαλλί και της το μάθεις και έτσι αποκτήσει για σένα διπλάσια αξία· και όταν πάρεις κάποια που δεν ξέρει από διαχείριση και εξυπηρέτηση και, αφού τη διδάξεις και την κάνεις πιστή και εξυπηρε- τική, έχει για σένα ανεκτίμητη αξία· ή όταν θα έχεις τη δυνατότητα αφενός να ανταμεί- βεις τους συνετούς και χρήσιμους για το σπίτι σου, αφετέρου να τιμωρείς κάποιον, αν

σου φαίνεται κακός. Και το πιο ευχάριστο από όλα: εάν αποδειχθείς ανώτερη από εμένα,
θα με κάνεις και εμένα υπηρέτη σου και τότε δεν θα υπάρχει λόγος να φοβάσαι μήπως,
καθώς θα περνούν τα χρόνια, από πριν, αλλά θα πιστεύ-
εις ότι, μεγαλώνοντας, όσο καλύτερη σύντροφος θα είσαι για μένα και όσο καλύτερος φύ-

	43	λακας του σπιτιού για τα παιδιά, τόσο περισσότερο θα σε τιμούν στο σπίτι. Γιατί δεν εί- ναι η ομορφιά της νιότης,» είπα εγώ, «αλλά οι αρετές οι χρήσιμες για τη ζωή που κάνουν να πληθαίνουν τα καλά και τα ωραία πράγματα για τους ανθρώπους». Αυτή πάνω κάτω, Σωκράτη, ήταν, όσο θυμάμαι, η πρώτη συζήτηση που είχα μαζί της.

		(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

Αττική ερυθρόμορφη υδρία
με σκηνή από γυναικωνίτη,
περ. 430 π.Χ. (Αθήνα,
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)

ΣΧΟΛΙΑ

4	τη γυναίκα σου: Δε μαθαίνουμε ποτέ το όνομα της γυναίκας του Ισχόμαχου. Βλ. Κείμενο 5, § 10 σχόλ.
5	δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών: Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων οι γυναίκες παντρεύονταν γενικά πολύ νωρίς (γύρω στα 14), οι άντρες γύρω στα 30. Λόγω της ηλικίας της γυναίκας και των κοινωνικών συνθηκών, η μετάβαση από την κατάσταση του ανύπαντρου κοριτσιού σ’ αυτή της συζύγου τις πιο πολλές φορές πρέπει να βιωνόταν ως εντονότατη μεταβολή.
	κάτω από αυστηρή επιτήρηση: Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τις γυναίκες από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Έβγαιναν από το σπίτι κυρίως για να συμμετάσχουν σε λατρευτικές εκδηλώσεις ή για να παρακολουθήσουν κηδείες στενών συγγενών. Την ευθύνη για την επιτήρηση την είχε ο κύριος της γυναίκας, δηλ. ο πατέρας για την ανύπαντρη, ο σύζυγος για την παντρεμένη, ο γιος για τη χήρα. Για τις γυναίκες από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα η επιτήρηση ήταν λιγότερο αυστηρή, επειδή εκ των πραγμάτων ήταν αναγκασμένες να εργάζονται έξω από το σπίτι, κάνοντας συχνά δουλειές που δεν έχαιραν εκτιμήσεως.
6	να πάρει μαλλί ... στις δούλες: Οι γυναίκες έπλεναν το μαλλί, το έξαιναν, το έγνεθαν, έπλεκαν και ύφαιναν. Η επεξεργασία του μαλλιού (το ἐριουργεῖν) είναι η πιο χαρακτηριστική γυναικεία δραστηριότητα. Αν εμπλέκονταν δούλες, η γυναίκα του σπιτιού τούς ζύγιζε το μαλλί που τους έδινε, για να μην μπορούν να το κλέβουν.
	στα σχετικά με το στομάχι: Σύμφωνα με μια βαθιά ριζωμένη προκατάληψη, οι γυναίκες, που είχαν την ευθύνη για την παρασκευή του φαγητού, θεωρούνταν λαίμαργες και αχόρταγες. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι ο Ξενοφών εμφανίζει τον Ισχόμαχο να αποδίδει ύψιστη σημασία στην εγκράτεια σε σχέση με το φαγητό όχι μόνο για τη γυναίκα αλλά και για τον άντρα.

8	προτού προσφέρω θυσία και παρακαλέσω τους θεούς: Πριν από το δύσκολο εγχείρημα να διδάξει τη γυναίκα του, ο Ισχόμαχος θέλει με τη θυσία και την προσευχή να εξασφαλίσει τη συνδρομή των θεών. Η σχέση των συζύγων, και λόγω της διαφοράς στην ηλικία, δεν βασίζεται στην ισοτιμία και στη συνακόλουθη αλληλεπίδραση, αλλά μοιάζει πιο πολύ με σχέση δασκάλου και μαθητή.
9	τον συναρπαστικότερο ... αγώνα: Οι αθλητικοί αγώνες και οι ιπποδρομίες γοήτευαν όχι μόνο ως θέαμα αλλά και ως ακρόαμα.
10	είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει (αρχ. χειροήθης ἦν και ἐτετιθάσευτο): Και οι δύο όροι χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά για το ημέρωμα ζώων.
11	για το σπίτι και για τα παιδιά ο καλύτερος σύντροφος: Ο γάμος ορίζεται ως κοινωνία (ένωση) που αποσκοπεί αφενός στη διατήρηση και την αύξηση της περιουσίας αφετέρου στην τεκνοποιία. Για τον άντρα η απόφαση για τον γάμο είναι ατομική, για τη γυναίκα συλλογική (οικογενειακή).
12	γηροκόμους: Τα παιδιά είχαν την υποχρέωση να συντηρούν και να φροντίζουν τους γονείς τους στα γεράματα, εις ανταπόδοση του μόχθου που κατέβαλλαν εκείνοι για να τα αναθρέψουν. Στην Αθήνα η συγκεκριμένη υποχρέωση δεν ήταν απλώς ηθική αλλά και νομική. Η παραμέληση αυτού του καθήκοντος και –πολύ περισσότερο– η κακομεταχείριση των γονέων επέσυρε βαρύτατες ποινές (πρόστιμο, στέρηση δικαιωμάτων, ακόμα και την ποινή του θανάτου).
13	ό,τι έφερες: Στην Αθήνα ο κανόνας ήταν να δίνεται προίκα, παρά το ότι δεν φαίνεται να υπήρχε σχετική νομική υποχρέωση. Η προίκα ανήκε στη σύζυγο, αλλά, όσο κρατούσε ο γάμος, τη διαχειριζόταν ο σύζυγος. Αν, για οποιοδήποτε λόγο (π.χ. θάνατος της γυναίκας, διαζύγιο), ο γάμος λυνόταν προτού το ζευγάρι αποκτήσει αγόρι, η προίκα επιστρεφόταν στον κύριον της γυναίκας. Το σύστημα της προικοδοσίας προστάτευε τα συμφέροντα της γυναίκας και της οικογένειάς της, επειδή η απειλή επιστροφής της προίκας λειτουργούσε αποτρεπτικά και για το διαζύγιο και για την κακομεταχείριση της γυναίκας, που θα την έσπρωχνε στο διαζύγιο. Ο οἶκος παρουσιάζεται ως σύστημα αλληλένδετων και αλληλεξαρτώμενων μερών.

14	σωφροσύνη: Είναι η κατεξοχήν γυναικεία αρετή. Μαζί με τη φιλεργία αποτελούν, κατά τον Αριστοτέλη, τις δύο βασικές αρετές για μια γυναίκα. Η σωφροσύνη μπορεί να έχει ή διανοητικό περιεχόμενο, όπως στα νέα ελληνικά και όπως ίσως και εδώ, ή ηθικό περιεχόμενο, οπότε δηλώνει την ηθικότητα, τον έλεγχο των επιθυμιών και την εγκράτεια.
14-5	Η γυναίκα υπογραμμίζει τη διαφορά στους ρόλους, ο άντρας την ομοιότητα στα καθήκοντα.
16	φύση … νόμος: Η γυναίκα καλείται να ρυθμίσει τη συμπεριφορά της σύμφωνα με τη φύση της και τις επιταγές του νόμου –η αρχαία λέξη νόμος από τα τέλη του 5ου αιώνα και έπειτα σημαίνει πιο πολύ «νόμος» παρά «έθιμο, συνήθεια». Ο νόμος και η φύση εμφανίζονται εδώ να λειτουργούν παραπληρωματικά. Συνήθως αποτελούν τους δύο πόλους μιας, γνωστής κυρίως από σοφιστικούς κύκλους, αντίθεσης. Ιδιαίτερα κάποιοι ακραίοι σοφιστές αναγνώριζαν απόλυτη προτεραιότητα της φύσης έναντι του νόμου, τον οποίο αντιμετώπιζαν ως περιορισμό που τον επέβαλαν οι ανίσχυροι.

35	Η γυναίκα του Ισχόμαχου έχει την ευθύνη όχι μόνο για τις δούλες αλλά και για τους δούλους.
36	Σε ένα σπίτι όπως αυτό του Ισχόμαχου, η διαχείριση δεν πρέπει να ήταν για τη γυναίκα ό,τι πιο απλό, τη στιγμή μάλιστα που όταν παντρεύτηκε δεν είχε κλείσει ακόμα τα 15.

37	αν αρρωστήσει: Επανειλημμένα στην αρχαία γραμματεία τονίζεται πόσο πολύτιμη είναι η βοήθεια που προσφέρει η γυναίκα στον άντρα της, όταν είναι άρρωστος.
	πιο αφοσιωμένοι (αρχ. εὐνούστεροι): Το ζητούμενο από τους δούλους, ιδίως τους άντρες, ήταν η αφοσίωση (εὔνοια) στους κυρίους των. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην αλληλεπίδραση ανάμεσα στους δούλους και τους ελεύθερους.
40	αδειάζουν νερό στο τρύπιο πιθάρι: Έκφραση παρόμοια με τη δική μας «κουβαλάει νερό με το κόσκινο» (ματαιοπονεί). Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων, αυτή ήταν η μεταθανάτια τιμωρία ανθρώπων που είχαν διαπράξει βαριά εγκλήματα. Γνωστό είναι από τη μυθολογία το (τρύπιο) πιθάρι των Δαναΐδων, στο οποίο οι 49 από τις 50 κόρες του βασιλιά του Άργους Δαναού άδειαζαν, μετά θάνατον, ασταμάτητα νερό, επειδή την πρώτη νύχτα του γάμου τους είχαν σκοτώσει τους 49 εξαδέλφους τους, που τους είχαν παντρευτεί παρά τη θέλησή τους.

41	διπλάσια αξία: Το νόημα πιθανώς είναι ότι η δούλη που κάνει άλλες εργασίες και επιπλέον ξέρει να δουλεύει το μαλλί έχει διπλάσια αξία. Η τιμή για «ειδικευμένους» δούλους και δούλες ήταν περίπου 200 δραχμές.
42	θα σε τιμούν… λιγότερο: Αυτή προφανώς ήταν η σκληρή πραγματικότητα για τις ηλικιωμένες γυναίκες.

Ἡγησώ Προξένου.
Λεπτομέρεια από την περίφημη
επιτύμβια στήλη, περ. 410 π.Χ.
(Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο.)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΣΚΗΣΕΙΣ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Να γράψετε ως διάλογο τις ενότητες του κειμένου στις οποίες μεταφέρεται η συνομιλία του Ισχόμαχου με τη γυναίκα του (– Ισχόμαχος: … – Γυναίκα: …).
α) Καθήκοντα και υποχρεώσεις της γυναίκας του Ισχόμαχου.
β) Ποιες αρετές έπρεπε να έχει μια γυναίκα, σύμφωνα με τις ενδείξεις του κειμένου;
Οι κυριότερες διαφορές στη θέση της γυναίκας τότε και τώρα — με βάση πάντα το κείμενο του Ξενοφώντα.
Να αναφέρετε ένα στοιχείο από το οποίο προκύπτει ότι ο Ισχόμαχος ήταν εύπορος.
Έως τα μέσα του 20ού αιώνα και αργότερα, η κατανομή των εργασιών στα δύο φύλα εμφάνιζε αρκετές ομοιότητες με την εικόνα που δίνει ο Ξενοφών. Ποιοι παράγοντες νομίζετε ότι συνετέλεσαν στη ριζική μεταβολή που πραγματοποιήθηκε στον τομέα αυτόν στην Ελλάδα, ιδίως στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα;