Αναπαράσταση αθηναϊκού πολεμικού πλοίου. Το ναυτικό ήταν το ισχυρότερο όπλο των Αθηναίων, όπως αποδείχθηκε και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Το τέχνασμα του Θεμιστοκλή

A. Κείμενο

Ο Πλούταρχος (περ. 50-120 μ.Χ.) γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας. Στο έργο του Βίοι Παράλληλοι παρουσιάζει συγκριτικά τις βιογραφίες Ελλήνων και Ρωμαίων πολιτικών –κυρίως– ανδρών. Μεταξύ αυτών είναι και ο Θεμιστοκλής, που παρουσιάζεται παράλληλα με τον Φούριο Κάμιλλο. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε περιγράφεται το γνωστό τέχνασμα του Θεμιστοκλή, πριν από τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα, που στόχο είχε να αναγκαστούν οι Έλληνες να ναυμαχήσουν εκεί και να μην υποχωρήσουν στον Ισθμό της Κορίνθου.

Ἀλλ' ἐπεὶ τῶν πολεμίων ὁ στόλος τῇ Ἀττικῇ κατὰ τὸ Φαληρικὸν προσφερόμενος τοὺς πέριξ ἀπέκρυψεν αἰγιαλούς, πάλιν ἐπάπταινον οἱ Πελοποννήσιοι πρὸς τὸν Ἰσθμόν. Ἔνθα δὴ ὁ Θεμιστοκλῆς ἐβουλεύετο καὶ συνετίθει τὴν περὶ τὸν Σίκιννον πραγματείαν. Ἦν δὲ τῷ μὲν γένει Πέρσης ὁ Σίκιννος, αἰχμάλωτος, εὔνους δὲ τῷ Θεμιστοκλεῖ καὶ τῶν τέκνων αὐτοῦ παιδαγωγός. Τοῦτον ἐκπέμπει πρὸς τὸν Ξέρξην κρύφα, κελεύσας λέγειν ὅτι Θεμιστοκλῆς ὁ τῶν Ἀθηναίων στρατηγὸς αἱρούμενος τὰ βασιλέως ἐξαγγέλλει πρῶτος αὐτῷ τοὺς Ἕλληνας ἀποδιδράσκοντας, καὶ διακελεύεται ἐν ᾧ ταράττονται τῶν πεζῶν χωρὶς ὄντες ἐπιθέσθαι καὶ διαφθεῖραι τὴν ναυτικὴν δύναμιν. Ταῦτα δ' ὁ Ξέρξης ὡς ἀπ' εὐνοίας λελεγμένα δεξάμενος, ἥσθη καὶ εὐθὺς ἐξέφερε πρὸς τοὺς ἡγεμόνας τῶν νεῶν διακοσίαις ναυσὶν ἀναχθέντας ἤδη διαζῶσαι τὰς νήσους, ὅπως ἐκφύγοι μηδεὶς τῶν πολεμίων.

Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλῆς 12.2-6 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

Ερωτήσεις

1. Γιατί οι Πελοποννήσιοι άρχισαν να ξανασκέφτονται ότι έπρεπε να αντιμετωπίσουν τον περσικό στόλο στον Ισθμό της Κορίνθου;
2. Ποιο μήνυμα μετέφερε ο Σίκιννος στον Ξέρξη για λογαριασμό του Θεμιστοκλή;
3. Πώς αντέδρασε ο Ξέρξης σε όσα του διαμήνυσε ο Θεμιστοκλής;
4. Να αναφέρετε από τη μυθολογία ή την ιστορία περιπτώσεις τεχνασμάτων που συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιτυχή έκβαση ενός σχεδίου.

Αττικό επιτύμβιο γλυπτό των τελευταίων χρόνων του 4ου αι. π.Χ. Εικονίζει πάνοπλο οπλίτη, με έκφραση πάθους στο πρόσωπο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας).	Σύγχρονες αναπαραστάσεις τριήρους (αριστερά μακέτα από το Ναυτικό Μουσείο Πειραιά και δεξιά η «Ολυμπιάς»)

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

λέγω [= μιλώ, λέω] θ. λεγ-, λογ-, *Fρη- [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους: λέγειν, λελεγμένα]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		τὸ λογίδιον	ἡ λέξις (-η) λεκτικός ὁ λόγος τὸ λογύδριον (-ιο) [= σύντομος λόγος] λόγιος λογικός λογίζομαι ὁ λογισμός τὸ λογεῖον (-είο) [= (α.ε.) μέρος του θεάτρου όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί ] ὁ ῥήτωρ (-ορας) ῥητορικός ἡ ῥῆσις (-η) [= (α.ε.) λόγος, (ν.ε.) απόφθεγμα] ἡ ῥήτρα [= (α.ε.) 1. γνωμικό, 2. προφορική συμφωνία, (ν.ε.) όρος σε συμφωνία, σε διαθήκη κτλ. (πβ. Ποινική ρήτρα)]	λεξικό τα λόγια [πβ. τὸ λόγιον = ρητό] λογάς λογιοσύνη [= πνευματική καλλιέργεια] το ρητό [= απόφθεγμα]
		λογοποιός ἀμφιλέγω [= 1. φιλονικώ 2. αμφισβητώ]	λογομαχέω, λογομαχῶ ἀντιλέγω ἡ ἀντιλογία ἡ ἀντίρρησις (-η) προλέγω ὁ πρόλογος ἡ πρόρρησις (-η) ὁ ἐπίλογος παράλογος ἀνάλογος φιλόλογος πολύλογος [(ν.ε.) πολυλογάς] ἡ πολυλογία ἄρρητος ἀπόρρητος ἡ ἐτυμολογία [< ἔτυμος (= αληθής) + λόγος] ἀμφιλεγόμενος ἡ ἀμφιλογία [= αμφισβήτηση, αντιλογία] ἡ ἀρχαιολογία ἡ μυθολογία	λογοδοτώ [= απολογούμαι] λογοφέρνω [= διαπληκτίζομαι] λογοκρίνω λογάριθμος λογοτέχνης λογοθεραπεία [= θεραπεία διαταραχών του λόγου] λογοπαίγνιο λογικοφανής [= αυτός που φαίνεται λογικός, χωρίς να είναι] λεξικογραφία μονολεκτικός κοντολογίς [= με λίγα λόγια] μισθολόγιο τιμολόγιο αερολογία βιολογία

Ασκήσεις

1. Να κατατάξετε τις παρακάτω παράγωγες λέξεις της α.ε. στην κατηγορία που ανήκουν (πρόσωπο που ενεργεί, υποκοριστικά, αποτέλεσμα ενέργειας κτλ.), εφαρμόζοντας όσα διδαχθήκατε στην προηγούμενη τάξη: λέξις, λόγος, λογίδιον, λογύδριον, ῥήτωρ, ῥῆσις, ῥῆμα.

2. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται:
   

   πρό + λέγω →	(ουσ.) _____________________	ἀπό + λέγω →	(ουσ.) _____________________
   πάλιν + λέγω →	(ουσ.) _____________________	λόγος + μάχομαι →	(ουσ.) _____________________
   λέγω + ποιέω, -ῶ →	(επίθ.) _____________________

3. Να εξηγήσετε τι σημαίνουν οι υπογραμμισμένες φράσεις:
   α. Αυτή η προσπάθεια, ειρήσθω εν παρόδω , ευνοήθηκε και από διάφορα τυχαία γεγονότα.
   β. Ο ύποπτος κατά την εξέτασή του από τους αστυνομικούς αποκάλυψε εν τη ρύμη του λόγου στοιχεία που κλόνισαν το άλλοθί του.
   γ. Αυτός ο άνθρωπος είναι πνεύμα αντιλογίας.

Β2. Ετυμολογικά

Εισαγωγή στη σύνθεση

Στην προηγούμενη τάξη μελετήσατε την παραγωγή των λέξεων. Στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν θα γίνει λόγος για τη σύνθεση των λέξεων, η οποία αποτελεί τον δεύτερο βασικό μηχανισμό εμπλουτισμού του λεξιλογίου μιας γλώσσας.

		α' συνθετικό (πρώτη λέξη)		κλιτή λέξη		παῖς	+	ἄγω	>	παιδαγωγός
						στρατός	+	ἄγω	>	στρατηγός
				άκλιτη λέξη		εὖ	+	νοῦς	>	εὔνους
Σύνθετη λέξη						πρός	+	φέρω	>	προσφέρω
		β' συνθετικό (δεύτερη λέξη)		κλιτή λέξη		ἀπό	+	κρύπτω	>	ἀποκρύπτω
						εὖ	+	δαίμων	>	εὐδαίμων
				άκλιτη λέξη		ὑπέρ	+	ἄνω	>	ὑπεράνω
						ἐκ	+	πάλαι	>	ἔκπαλαι

Ασκήσεις

1. Να κατατάξετε τις παρακάτω λέξεις του κειμένου της Ενότητας σε απλές και σύνθετες: συνετίθει, ἐπιθέσθαι, ἐκπέμπει, ἡγεμόνας, πολεμίων, εὐνοίας, πραγματείαν, διαζῶσαι, ἐβουλεύετο.

2. Χρησιμοποιώντας τα συνθετικά που σας δίνονται να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της α.ε.: ἀ- + κακός, ἀ-(ἀν-) + ἴσος, παρά + λόγος, ἐν + δόξα (επίθ.), ἀνά + ἄγω, εἰς + βάλλω, δυσ- + πιστός, ἡμι- + θεός.

3. Να χωρίσετε τις παρακάτω λέξεις της α.ε. (βλ. Λεξιλογικό Πίνακα) στα συνθετικά μέρη τους και να δηλώσετε αν αυτά είναι λέξεις κλιτές ή άκλιτες: πολυλογία, ἀντιλέγω, ἀνάλογος, φιλόλογος, ἐτυμολογία, λογοποιός, ἐπίλογος.

Γ. Γραμματική

Γ΄κλίση ουσιαστικών

Συμφωνόληκτα ουσιαστικά γ΄ κλίσης

Σε αυτή την Ενότητα θα διδαχτείτε τα αφωνόληκτα και τα ημιφωνόληκτα τριτόκλιτα ουσιαστικά.

1. Αφωνόληκτα

• Εφαρμόζοντας όσα γνωρίζετε για τις καταλήξεις της γ΄ κλίσης να συμπληρώσετε τις καταλήξεις που λείπουν και να τονίσετε τους τύπους:

Παρατήρηση

Κατά την κλίση των αφωνόληκτων ουσιαστικών της γ΄κλίσης, όπου ο χαρακτήρας συναντά -σ- ή -ς (στην ονομ. και κλητ. ενικού και στη δοτ. πληθυντικού), όπως γνωρίζετε και από τον σχηματισμό του μέλλοντα των αντίστοιχων ρημάτων, παρατηρείται συγχώνευση σε ξ (ουρανικόληκτα: -κ-, -γ-, -χ-) και ψ (χειλικόληκτα: -π-, -β-, -φ-) ή αποβολή του χαρακτήρα (οδοντικόληκτα: -τ-, -δ-, -θ-), π.χ. κόρακ-σι > κό-ραξι, Ἄραβ-σι > Ἄραψι.

2. Ημιφωνόληκτα

• Να συμπληρώσετε τις καταλήξεις που λείπουν και να τονίσετε τους τύπους:

Μονόθεμα

Διπλόθεμα

Παρατηρήσεις

1. Τα οξύτονα διπλόθεμα ενρινόληκτα σε -ων, -όνος σχηματίζουν την κλητική ενικού όμοια με την ονομαστική σε -ων, π.χ. (ὦ) ἡγεμών, (ὦ) χελιδών.
2. Τα βαρύτονα διπλόθεμα ενρινόληκτα σε -ων, -ονος σχηματίζουν την κλητική ενικού σε -ον, π.χ. (ὦ) πνεῦμον

Ασκήσεις

1. Να βρείτε τα ημιφωνόληκτα τριτόκλιτα ουσιαστικά του κειμένου της Ενότητας και να τα μεταφέρετε στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού.

2. Να γράψετε τη γενική ενικού των παρακάτω ουσιαστικών (θα σας βοηθήσει η μετεξέλιξη των λέξεων αυτών στη ν.ε.): ἡ πραότης, ἡ πόλις, ἡ ῥίς, ἡ δύναμις, ἡ μάστιξ, ὁ φύλαξ, ἡ σάλπιγξ, ἡ σφραγίς, ἡ λαμπάς, ἡ βαλβίς, ὁ χάλυψ, ὁ ἔρως, ὁ Κύκλωψ.

3. Να μεταφέρετε τα ουσιαστικά στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού:
   

   τὴν ἀκτῖνα	________________________	τῆς δεξιότητος	________________________
   τοῦ ἀγκῶνος	________________________	τοὺς ἐλαιῶνας	________________________
   τῇ ἀσπίδι	________________________	τῷ αὐχένι	________________________
   αἱ βαθμίδες	________________________	τοῦ κήρυκος	________________________
   τὴν θυρίδα	________________________	τὴν τερηδόνα	________________________
   τὴν ποιότητα	________________________	τοῦ τάπητος	________________________
   τῷ πίνακι	________________________	ὦ δαίμονες	________________________

4. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις:
   α. Πλησίον τῆς ___________ (πόλις) ἱερὸν τὸ πάλαι ἦν.
   β. Ἅμα τῇ ἡμέρα (= με την ανατολή του ήλιου) ἐσήμηνεν (= έδωσε παράγγελμα) ὁ σαλπιγκτής τῇ ___________ (σάλπιγξ).
   γ. Οἱ ___________ (Ἕλλην) ἐμάχοντο γενναίως ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῆς ___________ (πατρίς).
   δ. Οἱ ___________ (Λάκων) ἀπέπεμψαν τὸν ___________ (ἡγεμών) δῶρα δόντες (= αφού του έδωσαν δώρα).
   ε. Ἀλκιβιάδης ___________ (ὁ κῆρυξ) ἔπεμψεν ἐροῦντα (= για να πει) ταῦτα τοῖς συμμάχοις.
5. Να συμπληρώσετε τους τύπους των ουσιαστικών που λείπουν στον παρακάτω μύθο του Αισώπου:
   Γυνὴ χήρα φιλεργὸς __________ (θεραπαινίς, αιτ. πληθ.) ἔχουσα ταύτας εἰώθει (= συνήθιζε) ___________ (νύξ, γεν. εν.) ἐγείρειν ἐπὶ τὰ ἔργα πρὸς τὰς ___________ (ὁ ἀλεκτρυών = ο πετεινός, γεν.πληθ.) ᾠδάς. Αἱ δὲ συνεχῶς ___________ (ὁ πόνος = ο κόπος, δοτ. εν.) ταλαιπωρούμεναι ἔγνωσαν δεῖν (=αποφάσισαν ότι έπρεπε) τὸν ἐπὶ ___________ (ἡ οἰκία, γεν. εν.) ἀποκτεῖναι ___________ (ἀλεκτρυών, αιτ. εν.) ὡς ἐκείνου νύκτωρ (= τη νύχτα.) ἐξανιστάντος ___________ (ἡ δέσποινα, αιτ. εν.). Συνέβη δ’ αὐταῖς τοῦτο διαπραξαμέναις (= όταν το κατόρθωσαν αυτό) χαλεπωτέροις περιπεσεῖν τοῖς δεινοῖς. Ἡ γὰρ δεσπότις ἀγνοοῦσα τὴν τῶν ἀλεκτρυόνων ___________ (ὥρα, αιτ. εν.) ἐννυχώτερον (= πιο νωρίς μες στη νύχτα) ταύτας ἀνίστη.