Κεφ. 4. Ενότητα 5

Ε Ν O Τ Η Τ Α 5η

**Ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικόν ζώον»**

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τη θεωρἰα του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία η πόλη είναι μία φυσική πραγματικότητα και ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικόν ζώον. Θα δούμε, δηλαδή, την άποψή του σύμφωνα με την οποία η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί αυτός να επιτύχει την ολοκλήρωσή του. Θα εξετάσουμε τα επιχειρήματα που προβάλλει ο Αριστοτέλης, υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος που ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας είναι είτε θηρίο είτε θεός και θα συζητήσουμε κατά πόσο η πόλη αποτελεί πράγματι φυσικό ή τεχνητό κατασκεύασμα.

KEIMENO

Η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα¹

Απ' αυτό συνάγεται ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα² και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό³, και ότι αυτός που εξαιτίας της φύσης του και όχι εξαιτίας των περιστάσεων ζει εκτός πόλεως είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος⁴, όπως ακριβώς είναι και εκείνος που αποδοκιμάστηκε από τον Όμηρο: ο άνθρωπος χωρίς συγγενικούς δεσμούς, χωρίς νομικές δεσμεύσεις και χωρίς σπίτι⁵ […] Ότι λοιπόν η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα και πιο σημαντική από το κάθε άτομο είναι φανερό⁶. ∆ιότι, εάν το άτομο δεν είναι αύταρκες, όταν αποκοπεί από την πόλη, θα βρεθεί στην ίδια μοίρα που βρίσκονται τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον⁷, και εκείνος που δεν μπορεί να είναι μέλος μιας κοινωνίας λόγω της αυτάρκειάς του δεν την χρειάζεται την κοινωνία, αυτός δεν είναι μέρος της πόλεως και είναι κατά συνέπεια είτε θηρίο είτε θεός⁸. Όλων λοιπών των ανθρώπων η ορμή προς μία τέτοια κοινωνία ανάγεται στην ίδια τους τη φύση⁹, και εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών¹⁰.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 1-5 και Α, 1252b - 1253a 33)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα. Στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει αναλυτικότερα την άποψή του ότι η πόλη είναι φυσικό δημιούργημα, αναφέροντας συγκεκριμένα ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, προορισμένο να ζει σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία.
Η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα: η δημιουργία της πόλης αποτελεί μια φυσική κατασκευή, είναι ένα φυσικό δημιούργημα, είναι δηλ. στη φύση των ανθρώπων να δημιουργούν πόλεις.
Ο άνθρωπος είναι… ζώο πολιτικό: ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον (ζῷον: ζωντανός οργανισμός). Η γνωστή αυτή φράση δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δραστηριοποιείται πολιτικά, αλλά ότι ασχολείται φυσικά με την πολιτική δραστηριότητα, ότι δηλ. η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του.
Είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος: ο άνθρωπος ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας, είτε γιατί είναι κακός και έχει θέσει τον εαυτό του εκτός κοινωνίας είτε γιατί είναι θεός, δεν έχει δηλ. ανάγκη τους άλλους ανθρώπους.
Ο άνθρωπος χωρίς... χωρίς σπίτι: ο Όμηρος στην Ιλιάδα αποδοκιμάζει όποιον ζει μ' αυτόν τον τρόπο (Όμηρος, Ιλιάδα, Ι, 63: ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν μια τέτοια ζωή δυστυχισμένη και κατακριτέα.
Πιο σημαντική από το κάθε άτομο: η πόλη είναι πιο σημαντική από κάθε άτομο, έχει δηλαδή προτεραιότητα σε σχέση με το άτομο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει τη λειτουργία του (το έργον) εκτός της πόλεως.
Εάν το άτομο… τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον: ο Αριστοτέλης εδώ κάνει μια αναλογία ανάμεσα στη σχέση του ατόμου με την πόλη και του χεριού με το υπόλοιπο ανθρώπινο σώμα. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους, όπως ένα χέρι δεν μπορεί να είναι αποκομμένο από το σώμα. Το παράδειγμα, όμως, είναι παραπλανητικό, αφού ένας άνθρωπος μπορεί να λειτουργήσει, έστω και ανεπαρκώς, χωρίς την πόλη, ενώ ένα χέρι δεν μπορεί ποτέ να λειτουργήσει χωρίς το σώμα.
Είτε θηρίο είτε θεός: πρόκειται για τη γνωστή φράση του Αριστοτέλη που χαρακτηρίζει όποιον ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας. Οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα, γιατί διαθέτουν ορθό λόγο και δύναμη της διάνοιας. Αν κάποιος αδιαφορεί για την κοινωνική συμβίωση και θεωρεί πως είναι αυτάρκης, τότε θα πρέπει αυτός να είναι ή θεός ή θηρίο.
Η ορμή… τη φύση: εννοεί ότι η ορμή των ανθρώπων να δημιουργήσουν μια τέτοια κοινωνία είναι φυσική, έστω και αν η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η πόλη είναι ένα φυσικό δημιούργημα, μία φυσική κατασκευή.
Εκείνος που πρώτος… είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών: αναφέρεται στον θεμελιωτή της πολιτικής κοινωνίας, σε αυτόν που πρώτος οργάνωσε την κοινωνική και πολιτική συμβίωση των ανθρώπων, θεωρώντας τον ευεργέτη της ανθρωπότητας. Ο Αριστοτέλης υπονοεί εδώ ότι η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η θέση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Διαφορά και υπεροχή του ανθρώπου από τα άλλα ζώα

Ότι λοιπόν ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό περισσότερο από τη μέλισσα και κάθε άλλο αγελαίο ζώο είναι φανερό. ∆ιότι η φύση, κατά τη γνώμη μας, δεν κάνει τίποτα άσκοπα. Και απ' όλα τα ζώα μόνον ο άνθρωπος έχει το χάρισμα του έναρθρου λόγου. Ο άναρθρος λόγος φανερώνει το λυπηρό και το ηδονικό. Γι' αυτό τον διαθέτουν και τα άλλα ζώα (αυτή είναι η δυνατότητα της φύσης τους, να έχουν δηλαδή την αίσθηση του λυπηρού και του ηδονικού και αυτά τα αισθήματα να τα δηλώνουν το ένα στο άλλο). Όμως ο έναρθρος λόγος υπάρχει για να εκφράσει το συμφέρον και το βλαβερό και συνακόλουθα το δίκαιο και το άδικο επίσης. ∆ιότι αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα ζώα, δηλαδή αυτός μόνο να αντιλαμβάνεται τι είναι καλό και τι κακό, τι δίκαιο και τι άδικο και τα άλλα. Και η συμμετοχή-κοινωνία σ' αυτά θεμελιώνει την οικία και την πόλη. Σύμφωνα με τη φύση των πραγμάτων, η πόλη είναι πιο σημαντική από την οικία και τον καθένα από μας.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 7-19)

2 Ο άνθρωπος είναι το χειρότερο ζώο όταν ζει χωρίς νόμους

∆ιότι, όπως ο άνθρωπος, όταν πετύχει την πλήρη ηθικοπολιτική του ανάπτυξη, είναι το τελειότερο ζώο, έτσι είναι το χειρότερο απ' όλα, όταν ζει χωρίς νόμους και σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Η χειρότερη μορφή αδικίας είναι βεβαίως εκείνη που διαθέτει όπλα. Και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας ως όπλα τις δυνατότητές του για διανοητικές και ηθικές αρετές. Αυτά όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κατεξοχήν και για αντίθετους σκοπούς. Γι' αυτό ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το πιο ανόσιο και άγριο ζώο και σχετικά με τις σαρκικές και γαστριμαργικές απολαύσεις το χειρότερο απ' όλα. Αντίθετα, η δικαιοσύνη συνάπτεται με τους θεσμούς της πολιτικής κοινωνίας. ∆ιότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης είναι η τάξη της πολιτικής κοινωνίας και η δικαιοσύνη είναι απόφανση περί του δικαίου.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 31-1253b 39)

3 Η κριτική του Τόμας Χομπς (1588-1679) στην άποψη του Αριστοτέλη

Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των ανδρών, που έγραψαν σχετικά με τις κοινοπολιτείες, υποθέτουν ή απαιτούν από μας ή μας παρακαλούν να πιστέψουμε ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα γεννημένο να ταιριάζει στην κοινωνία. Οι Έλληνες τον αποκαλούν «ζῷον πολιτικόν»· και πάνω σ' αυτή τη βάση διαμορφώνουν τη θεωρία τους για την πολιτική κοινωνία, λες και για τη διατήρηση της ειρήνης και τη διακυβέρνηση της ανθρωπότητας το μόνο πράγμα που είναι απαραίτητο είναι να συμφωνήσουν οι άνθρωποι να συνάψουν ορισμένες συμφωνίες και καταστάσεις μεταξύ τους, τις οποίες οι ίδιοι θα πρέπει στη συνέχεια να αποκαλούν νόμους. Αυτό το αξίωμα, παρόλο που γίνεται παραδεκτό από τους περισσότερους, είναι, παρόλα αυτά, βεβαιότατα λάθος· και είναι ένα λάθος που προκύπτει από τη σχεδόν ανύπαρκτη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης που έχουμε. Γιατί αυτοί που θα ρίξουν μια πιο κοντινή ματιά στις αιτίες λόγω των οποίων οι άνθρωποι πλησιάζουν ο ένας τον άλλο και βρίσκουν ευχαρίστηση ο ένας από την παρέα του άλλου, εύκολα θα διαπιστώσουν ότι αυτό συμβαίνει όχι γιατί από τη φύση δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αλλά ότι συμβαίνει τυχαία. Επομένως, δεν αναζητούμε από τη φύση μας την κοινωνία αυτή καθ' εαυτή, αλλά επειδή είναι δυνατόν να λάβουμε τιμή ή κέρδος από αυτήν.

(Τόμας Χομπς, Φιλοσοφικές υποτυπώσεις περί κυβερνήσεως και κοινωνίας, 1651)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῷον, δηλαδή ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να ζει σε πόλεις και ότι έτσι μόνο μπορεί να εκπληρώσει τις φυσικές του δυνατότητες. Πώς θεμελιώνει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν;
Πώς χαρακτηρίζει στο κείμενο ο Αριστοτέλης τον άνθρωπο που ζει εκτός της πολιτικής κοινωνίας;
Συμφωνείτε με την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό και πολιτικό ον; Άραγε, αυτό συνεπάγεται ότι κάποιος που δε ζει σε πολιτική κοινωνία δεν είναι πραγματικά άνθρωπος;

ΘEMΑΤΑ ΓIΑ ΣYZHTHΣH Ή ΓPΑΠTH EPΓΑΣIΑ

Είναι, κατά τη γνώμη σας, το κράτος φυσικό ή τεχνητό κατασκεύασμα; Ποια ήταν η γνώμη των Σοφιστών για το θέμα αυτό; Ανατρέξτε στην ενότητα 4η του Κεφαλαίου 2 για τους Σοφιστές και θυμηθείτε την άποψη του σοφιστή Λυκόφρονα ότι «ο νόμος είναι συνθήκη» στην οποία ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική. Με ποια από τις δύο απόψεις συμφωνείτε;
Όπως βλέπουμε στο παράλληλο κείμενο (3), ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς ασκεί άμεση κριτική στη θεωρία του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικόν ζῷον υποστηρίζοντας ότι «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του λύκος στον άλλον άνθρωπο» και ότι δεν είναι στη φύση των ανθρώπων να ζουν ειρηνικά μεταξύ τους, αφού στην «κατάσταση της φύσης» κυριαρχεί η αντιπαλότητα και ο πόλεμος. Αφού συγκεντρώσετε πληροφορίες για το έργο του Χομπς και τη θεωρία του για το κράτος, γράψτε την άποψή σας για το αν συμφωνείτε ή διαφωνείτε με την κριτική που ασκεί στη θεωρία του Αριστοτέλη.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Να ανατρέξετε στην ιστορία και την προϊστορία και να αναζητήσετε ιστορικές μαρτυρίες ή μυθολογικές αφηγήσεις για το πώς δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις και τα πρώτα κράτη.

Σελίδα των Πολιτικών του Αριστοτέλη σε χειρόγραφο του 15ου αι. Ο άνθρωπος, το «πολιτικόν ζώον», παριστάνεται ως σπουδαστής, ως πολεμιστής, ως καλλιτέχνης και ως θρησκευόμενος (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ΓΛΩΣΣΑΡΙO

ΕΝΕΡΓΕΙΑ: δραστηριότητα, η πραγμάτωση ή εξάσκηση μιας δυνατότητας (δυνάμεως) και η αρχή της κίνησης και της μεταβολής.

ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ: (λέξη που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, ταυτίζεται με την ενέργεια): ενέργεια, τελειότητα. Η δύναμη που σκόπιμα πραγματώνει και δίνει στα πράγματα μορφή. Ενώ η ενέργεια δηλώνει δραστηριότητα ή πραγματοποίηση, η εντελέχεια δηλώνει το αποτέλεσμα της δραστηριότητας ή της τελειότητας.

Ανά τους αιώνες έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για το κράτος· ωστόσο, δύο λειτουργίες του παραμένουν ουσιώδεις: η περιφρούρηση της τάξης στην κοινότητα και η προστασία της κοινότητας από τους εχθρούς της. Η νωπογραφία είναι του Ambrogio Lorenzetti (1338-1340) και βρίσκεται στο Palazzo Publico στην Σιένα, με τίτλο Τα αποτελέσματα της καλής και της κακής κυβέρνησης. Εκφράζει τις προσδοκίες των ανθρώπων του Μεσαίωνα από την κρατική εξουσία.

Ο πύργος της Βαβέλ (1563, έργο του Φλαμανδού ζωγράφου Peter Bruegel, Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης). Η βιβλική ιστορία για τον πύργο της Βαβέλ μας θυμίζει την άποψη του Αριστοτέλη για τη σημασία της γλωσσικής επικοινωνίας. Βλ. παράλληλο κείμενο (1).

Σύγχρονα ελληνικά γραμματόσημα με απεικονίσεις του Αριστοτέλη –του έτους 1978 ημέρα πρώτης κυκλοφορίας για τον εορτασμό των 2.500 ετών από τον θάνατό του (322 π.Χ.)– κατά την αρχαιότητα και την αναγέννηση, σε τοιχογραφία (1792) του Αγίου Γεωργίου Νεγάδων στην Ήπειρο καθώς και σε χάρτη που απεικονίζει την πατρίδα του τα Στάγιρα.

Νέες χορεύουν κυκλικά και τραγουδούν έναν «Παρθένιο». Τα άσματα αυτά άδονται με τη συνοδεία αυλού ή δίαυλου (αναπαράσταση από αγγειογραφία του 5ου αι. π.Χ., Ρώμη, Βίλα Τζούλια).

∆ίγλωσση, λατινική και ελληνική, έκδοση του Περί ψυχής (Βιβλιογραφικό Σπουδαστήριο της Μπολόνια).

Σελίδα του πεντάτομου αριστοτελικού έργου για την οικονομία και την πολιτική, τυπωμένη το 1495-98 από τον Άλδο Μανούτιο.