Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι' αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι να αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις)· να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους»². Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη³, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»⁴· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική –πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος  άνθρωπος⁵· είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης⁶· και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Από την άποψη λοιπόν της ουσίας της, και όσο μας ενδιαφέρει ο ορισμός της φύσης της, η αρετή είναι μεσότητα, από την άποψη όμως του σωστού και του άριστου είναι, ασφαλώς, κάτι που βρίσκεται στο ψηλότερο σκαλί⁷.

1. Tο βασικό χαρακτηριστικό του ευδαίμονος βίου είναι η συμμόρφωση της ψυχικής μας ενεργητικότητας με την αρετή. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις αρετές σε διανοητικές και ηθικές. Οι ηθικές αρετές αφορούν τα πάθη, τα συναισθήματα και τις πράξεις των ανθρώπων και το πεδίο τους ορίζεται μερικές φορές αναφορικά με έναν τύπο συναισθήματος και άλλοτε με έναν τύπο πράξης. Όλες μαζί οι ηθικές αρετές συνιστούν το ήθος, δηλ. τον ηθικό πυρήνα του ανθρώπου. Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο τελικός σκοπός της ζωής είναι η ευδαιμονία. Εδώ, ο Αριστοτέλης εξετάζει τι είναι η αρετή, δίνει τον ορισμό της και τη συνδέει με την έννοια της μεσότητας που είναι αξιέπαινη, ενώ η υπερβολή και η έλλειψη είναι κατακριτέες.
2. Το λάθος γίνεται… κακοί με χίλιους τόσους τρόπους: ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδώ στους Πυθαγόρειους και στη διδασκαλία τους σχετικά με τις δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο, οι οποίες είναι αντίθετες μεταξύ τους.
3. Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο: ο Αριστοτέλης ορίζει την αρετή ως έξη προαιρετική, δηλ. μια μόνιμη κατάσταση και διάθεση της ψυχής που στηρίζεται στην προαίρεση (την ορθολογική επιλογή), σε μια συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Οι αρετές είναι έξεις, δεν είναι όμως όλες οι έξεις αρετές, αλλά μόνο όσες κρίνονται άξιες επαίνου.
4. …βρίσκεται στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»: η αρετή προέρχεται από την προαίρεση (την ελεύθερη βούληση, την ελεύθερη επιλογή), η οποία κρατείται σε μία μεσότητα σχετική με μας. Η μεσότητα αυτή καθορίζεται από τον λόγο, σύμφωνα δηλ. με τον καθορισμό που θα της απέδιδε κάθε φρόνιμος άνθρωπος. Η προαίρεση ορίζεται από τον Αριστοτέλη ως επιθυμία πραγμάτων που εμπίπτουν στη δική μας δύναμη, αφού από τη στιγμή που, ύστερα από διανοητική εργασία και διαβούλευση, κρίναμε τι πρέπει να επιλέξουμε και να προτιμήσουμε, έχουμε επιθυμίες πια σύμφωνες με τη διανοητική εργασία και τη διαβούλευσή μας.
5. Ο φρόνιμος άνθρωπος: ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που πράττει σύμφωνα με τον ορθό λόγο, τη λογική του. Ο ενάρετος άνθρωπος είναι πάντοτε φρόνιμος, καθοδηγείται από την αρετή της φρόνησης και επιλέγει αυτό που είναι σωστό να πράξει.
6. Υπερβολή και έλλειψη: η αρετή είναι μεσότητα (και όχι μετριότητα) μεταξύ δύο λανθασμένων τρόπων, της υπερβολής και της έλλειψης. Η υπερβολή και η έλλειψη είναι κακίες που νοούνται στο ηθικό πεδίο ως ηθικές μειονεξίες.
7. Είναι μεσότητα… το μέσον: η αρετή αποτελεί μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, η μία κακία αποτελεί υπερβολή και η άλλη αποτελεί έλλειψη. Η μεσότητα δεν είναι απόλυτη, αλλά είναι μεσότητα «σε σχέση με εμάς», δηλ. σε σχέση με τον άνθρωπο που αποτελεί το υποκείμενο της ηθικής πράξης. Η μεσότητα ποικίλλει ανάλογα με τις περιστάσεις και τα πρόσωπα, όπως φαίνεται στο παράλληλο κείμενο (1), και γι' αυτό εναποτίθεται στον φρόνιμο άνθρωπο να την καθορίσει ανάλογα κάθε φορά.
8. Από την άποψη… στο ψηλότερο σκαλί (μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή, κατὰ δὲ τὸ ἄριστον καὶ τὸ εὖ ἀκρότης): η μεσότητα, από αξιολογική δηλ. άποψη, γίνεται και αυτή ακρότητα, δηλ. κάτι το απόλυτο.

1. Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την αρετή; Δώστε το αντώνυμο της λέξης αυτής.
2. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν λέει ότι η αρετή είναι μεσότητα; Πώς προσδιορίζει την υπερβολή και την έλλειψη;
3. Ποιοι είναι οι τρεις τρόποι συμπεριφοράς στους οποίους αναφέρεται ο Αριστοτέλης στο παράλληλο κείμενο (3); Πώς αυτοί αποτυπώνονται στο σχεδιάγραμμα της αρετής που βρίσκεται στο περιθώριο του βιβλίου σας;
4. Στον Δημόκριτο (απόσπ. 102) διαβάζουμε: «Σε κάθε πράγμα είναι καλό το ίσο· η υπερβολή και η έλλειψη δε μου αρέσει». Ποιες ομοιότητες έχει αυτή η άποψη με την αριστοτελική θεωρία για τη μεσότητα; Ποια εφαρμογή μπορεί να έχει η αριστοτελική θεωρία της μεσότητας στην καθημερινή ζωή;

ΘEMΑ ΓIΑ ΣYZHTHΣH Ή ΓPΑΠTH EPΓΑΣIΑ

Γιατί στο παράλληλο κείμενο (1) ο Αριστοτέλης λέει ότι η μεσότητα δεν είναι ίδια για όλους; Ποια είναι τα παραδείγματα που αναφέρει για να στηρίξει την άποψή του; Μπορείτε εσείς να σκεφτείτε και άλλα παρόμοια;

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον αθλητή Μίλωνα, γνωστό παλαιστή της αρχαιότητας και Ολυμπιονίκη. Ανατρέξτε στην ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων και βρείτε πληροφορίες για τη ζωή του. Πώς εξηγούσαν την υπερβολική δύναμη των αθλητών της εποχής εκείνης; Τι συμβαίνει στην εποχή μας, όταν οι αθλητές φαίνονται να υπερβαίνουν τις φυσικές δυνάμεις τους; Με ποιον τρόπο ξεπερνούν το μέτρο;