KEIMENO
H αντίθεση Νόμου και Φύσης
∆ικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα της πόλης2, της οποίας είσαι πολίτης3. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια4 για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των νόμων είναι συμβατικές5 και όχι από τη φύση, ενώ οι επιταγές της φύσης6 είναι ακριβώς το αντίθετο […] Όποιος παραβαίνει τους νόμους και τα έθιμα7, αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφεύγει και την ντροπή και την τιμωρία8 ενώ, αν δε μείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφεύγει. Απεναντίας, άμα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φύσης πέρα από ένα όριο, το κακό γι' αυτόν δε μετριάζεται διόλου, αν μείνει απαρατήρητος απ' όλους τους ανθρώπους, ούτε γίνεται μεγαλύτερο, αν υποπέσει στην αντίληψη όλων των ανθρώπων.
(Ἀντιφῶν, απόσπ. 44Α)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Ο σοφιστής Αντιφών ο Aθηναίος (5ος αι. π.X.) ήταν δάσκαλος του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες και ένας από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Κυριότερα έργα του είναι το Περὶ ἀληθείας και το Περὶ ὁμονοίας. Στο κείμενο της ενότητας αναφέρεται στην αντίθεση ανάμεσα στον νόμο και τη φύση, στη συμβατικότητα των κοινωνικών θεσμών και τη φυσική πραγματικότητα. Tο φύσει ήταν γι' αυτόν η πραγματικότητα και η αλήθεια, ενώ το νόμῳ ήταν απλή συνθήκη, την οποία μπορεί κανείς να αλλάζει σύμφωνα με το συμφέρον του.
- Δικαιοσύνη είναι… της πόλης: δίνεται ένας ορισμός της δικαιοσύνης που ήταν διαδεδομένος στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η δικαιοσύνη ταυτίζεται με τα νόμιμα της καθεμιάς πόλης, δηλαδή με τους νόμους και τα έθιμά της.
- Πολίτης: η ιδιότητα του πολίτη προϋποθέτει την πόλη-κράτος και πολίτευμα που στηρίζεται στους νόμους. H πόλη είναι ανώτερη οργάνωση με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και λειτουργικότητα που αναδεικνύει πολίτες με πολιτική σκέψη και βούληση.
- Την πιο μεγάλη ωφέλεια: ο Αντιφών υιοθετεί την κοινή παραδοχή ότι με τις πράξεις του ο άνθρωπος επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια γι' αυτόν τον ίδιο και κάνει διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο.
- Συμβατικές: διατυπώνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι καρπός μιας συμφωνίας, μιας σύμβασης. Επομένως, σύμφωνα με τον Αντιφώντα, η νομοθεσία έχει τεχνητό και αυθαίρετο χαρακτήρα. Τον 17ο και 18ο αι. διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες στηρίζονται σε ένα είδος συμφωνίας για την ίδρυση της οργανωμένης πολιτικής κοινότητας (κράτος).
- Οι επιταγές της φύσης: εννοεί κυρίως τις βιολογικές λειτουργίες και δραστηριότητες, τις οποίες πολλές φορές περιορίζουν οι νόμοι, όπως επισημαίνει λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο: «Έχουν θεσπιστεί νόμοι για τα μάτια, τι πρέπει να βλέπουν και τι δεν πρέπει […] το ίδιο και για τα αυτιά, τι πρέπει να ακούνε και τι δεν πρέπει […] και για τη γλώσσα, τι πρέπει να λέει και τι δεν πρέπει […] και για τα πόδια, πού πρέπει να πηγαίνουν και πού δεν πρέπει […] και για το νου, τι πρέπει να επιθυμεί και τι δεν πρέπει».
- Τους νόμους και τα έθιμα: το γραπτό δίκαιο αφενός και, αφετέρου, οι άγραφοι νόμοι των ηθών και των κανόνων της ορθής συμπεριφοράς.
- Ντροπή και τιμωρία (αἰσχύνη και ζημία): αναφορά στην κοινωνική αποδοκιμασία και τη δικαστική τιμωρία από τη νομοθεσία, η οποία με τους νόμους τιμωρεί μια αξιόποινη πράξη.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 O μύθος του Πρωταγόρα για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας
Μ' αυτά λοιπόν τα εφόδια ζούσαν τον πρώτο καιρό οι άνθρωποι σκόρπιοι· πολιτείες δεν υπήρχαν. Το αποτέλεσμα ήταν να τους αφανίζουν τα θηρία [...] ένιωσαν έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθούν. Κάθε φορά όμως που συγκεντρώνονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα να σκορπίζονται πάλι και να αφανίζονται. Τότε ο ∆ίας, που ανησυχούσε μήπως το γένος μας χαθεί ολότελα από το πρόσωπο της γης, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να μονοιάσουν οι πολιτείες και να φιλιώσουν οι άνθρωποι.
(Πλάτων, Πρωταγόρας, 320 c κ.ε., 322 d-d)
2 O νόμος είναι συνθήκη
O νόμος καταντά απλώς σύμβαση και εγγύηση για τα δικαιώματα του ενός απέναντι στον άλλο.
(Λυκόφρων, απόσπ. 3)
3 Η κατάσταση της φύσης κατά τον Xομπς
Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων. Διότι ο πόλεμος δε συνίσταται μόνο σε μάχες ή στην έμπρακτη σύγκρουση· αλλά καλύπτει όλο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βούληση για ένοπλη αναμέτρηση είναι επαρκώς γνωστή.
(Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, Mορφή και Eξουσία μιας Eκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Kοινότητας, τόμ. A', εισαγ. Aιμ. Mεταξόπουλος, μτφρ. Γρ. Πασχαλίδης και Aιμ. Mεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1989, σελ. 195-196)
4 Oι απαρχές των πολιτικών κοινωνιών κατά τον Λοκ
Επειδή οι άνθρωποι είναι, πως ελέχθη, εκ φύσεως ελεύθεροι, ίσοι και ανεξάρτητοι, κανένας δεν μπορεί να τεθεί έξω από αυτή την κατάσταση και να υπαχθεί στην πολιτική εξουσία κάποιου άλλου, χωρίς τη συγκατάθεσή του. Ο μόνος τρόπος, με τον οποίο οιοσδήποτε απεκδύεται της φυσικής του ελευθερίας και αναδέχεται τα δεσμά της πολιτικής κοινωνίας, είναι η σύναψη συμφωνίας με άλλους ανθρώπους για να συνενωθούν και να συμπήξουν μία κοινότητα, ούτως ώστε να κατορθώσουν να ζουν με άνεση, ασφάλεια και ειρήνη αναμεταξύ τους, έχοντας εξασφαλίσει την απόλαυση των ιδιοκτησιών τους και μεγαλύτερη ασφάλεια έναντι όσων δεν μετέχουν στην κοινότητά τους.
(Τζον Λοκ, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως,
Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.–μτφρ.–σχόλια Πασχ. M. Kιτρομηλίδης, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1990, σελ. 157)
5 Tο κοινωνικό συμβόλαιο κατά τον Ρουσσώ
[...] Ό,τι χάνει ο άνθρωπος με το κοινωνικό συμβόλαιο, είναι η φυσική του ελευθερία και ένα απεριόριστο δικαίωμα σε όσα του αρέσουν και μπορεί να τα αποκτήσει· ό,τι κερδίζει είναι η ελευθερία του πολίτη και η ιδιοκτησία όσων κατέχει.
(Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο, επιμ.–σημ.–εισαγ.–επίμετρο Bασ. Γρηγοροπούλου, μτφρ. Bασ. Γρηγοροπούλου και Aλβ. Σταϊνχάουερ, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2004, σελ. 67)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
- Γιατί η φύση και ο νόμος βρίσκονται σε αντίθεση, κατά τον Αντιφώντα;
- Ποιος είναι ο ρόλος των νόμων στην κοινωνία, την πολιτεία και την ατομική ζωή, σύμφωνα με τον Αντιφώντα; Συμφωνείτε με την άποψή του;
- Στο παράλληλο κείμενο (1) ο σοφιστής Πρωταγόρας διατυπώνει μια άποψη για τη δικαιοσύνη και τη σημασία της στη ζωή των ανθρώπων. Να τη συγκρίνετε με την άποψη του Αντιφώντα και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στους δυο σοφιστές.
- Mε ποιον τρόπο οι άνθρωποι ξεπέρασαν το πρωτόγονο στάδιο ζωής και οδηγήθηκαν στην πολιτική οργάνωση; [Παράλληλο κείμενο (1)].
ΘEMATA ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
- O Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς θεωρούσε πως ο πόλεμος είναι «πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων» και πως ο άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου. [Παράλληλο κείμενο (3)]. Αν δεχτούμε αυτή την άποψη, σε ποια συμπεράσματα μπορούμε να οδηγηθούμε για την ανθρώπινη κατάσταση και την κοινωνική συμβίωση; Mπορείτε να θυμηθείτε ποιος προσωκρατικός φιλόσοφος έκανε λόγο για τον πόλεμο και πώς τον εννοούσε;
- Υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ του Λυκόφρονα και του Ρουσσώ σχετικά με τις απόψεις τους για την κοινωνική συμβίωση;
- Mπορείτε να βρείτε κοινά σημεία στις απόψεις του Λυκόφρονα και του Άγγλου φιλοσόφου Λοκ; [Παράλληλα κείμενα (2) και (4)].
ΔIAΘEMATIKH EPΓAΣIA
Να αναζητήσετε στα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ανθολογούνται στο βιβλίο της Λογοτεχνίας της Γ' Γυμνασίου, απόψεις σχετικές με τα θέματα που συζητήθηκαν στην ενότητα αυτή (διχόνοια, ομόνοια, νόμοι, δικαιοσύνη, ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητα). Να συγκρίνετε τις απόψεις αυτές με όσα δίδασκαν οι Σοφιστές.
|
O μυθικός Προμηθεύς, γιος του τιτάνα Iαπετού, αδελφός του Eπιμηθέα και του Άτλαντα, τόλμησε να εναντιωθεί στον ∆ία, κλέβοντας τη φωτιά και δίνοντάς την στους ανθρώπους. O ∆ίας τον τιμώρησε αλυσοδένοντάς τον στον Kαύκασο, όπου ένας αετός τού έτρωγε το συκώτι. Tον ελευθέρωσε ο Hρακλής από τα δεινά του και τον παρουσίασε στον ∆ία και τους άλλους θεούς.
Λεπτομέρεια από παράσταση της Tιτανομαχίας του ζωγραφικού διάκοσμου της Aκαδημίας Aθηνών, όπου εικονίζεται ο Προμηθέας Πυρφόρος να φέρνει τη φωτιά και το φως στους ανθρώπους. Έργο του Xρ. Γκρήπενκερλ, μαθητή του Pαλ (19ος αι.).
ΓΛΩΣΣΑΡΙO
ΑΙΔΩΣ: ντροπή (λ.χ. Όμηρος), σεβασμός απέναντι στους άλλους, φιλοτιμία, σεβασμός στους άγραφους νόμους.
ΑΙΣΧΥΝΗ (αἶσχος) (όπως η αιδώς): 1. ντροπή, αποδοκιμασία. 2. ατιμία που γίνεται προς κάποιον· όνειδος.
ΔΙΚΗ (ρίζα δικ- του δείκνυμι): ορθό, δίκαιο, δικαιοσύνη, νόμος.
ΝΟΜΟΣ: μεταγράφεται από τα αρχαία ως «νόμος» ή σύμβαση ή έθιμο ανάλογα με τα συμφραζόμενα.
ΟΜΟΝΟΙΑ (ὁμοῦ + νοῦς): πολιτική συναίνεση που βασίζεται στην ομοφροσύνη όλων των πολιτών ως προς τα πρότυπα τρόπου ζωής.
ΦΥΣΙΣ: ο όρος που οι Ίωνες επιστήμονες χρησιμοποιούσαν για το σύνολο της πραγματικότητας ή για την πιο σταθερή υλική πηγή της ή για τα συστατικά στοιχεία της.
H Nέμεσις και μια σύντροφός της. Λεπτομέρεια από αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα, στον οποίο, ενώ η Aφροδίτη συμβουλεύει την Eλένη, η Nέμεσις δείχνει καταδικαστικά τη Σπαρτιάτισσα βασίλισσα (530 π.X., Aρχαίες Συλλογές, Eθνικό Mουσείο Bερολίνου).
Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes), Άγγλος ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος (1588-1679). Κυριότερο έργο του: Λεβιάθαν (1651). Σε αυτό ασχολείται με θεμελιώδη ερωτήματα της πολιτικής σκέψης: τι είναι μια οργανωμένη κοινότητα ανθρώπων, τι τη δημιουργεί, τι τη συντηρεί ή την καταστρέφει; Tι είναι ισχύς, τι είναι εξουσία, τι είναι οι θεσμοί κ.ά.
Η γκραβούρα (χαρακτικό αντίτυπο) του τέρατος της Aποκαλύψεως Λεβιάθαν (το οποίο συμβολίζει την απόλυτη μοναρχία), όπως απεικονίζεται στο ομώνυμο έργο του Χομπς, στο οποίο αυτός υποστηρίζει ότι το κράτος είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, απαραίτητο για την προστασία των πολιτών.
A. Λορεντζέττι (Ambrogio Lorenzetti, 14ος αι.), συμβολική απεικόνιση της ειρήνης στην πόλη από νωπογραφία στο Palazzo Publico της Σιένας (λεπτομέρεια). Η ομόνοια (ειρήνη), που προέρχεται από τη φιλία (τους συνεκτικούς δεσμούς των πολιτών), είναι απαραίτητη για την ευημερία του κράτους και εξίσου σημαντική με τη δικαιοσύνη.
Kεφαλή από ανδριάντα του Θουκυδίδη. O ιστορικός Θουκυδίδης (460-399 π.X.) έχει επίσης χαρακτηριστεί και ως σοφιστής, εξαιτίας των φιλοσοφικών παρατηρήσεών του για την ανθρώπινη φύση και κοινωνία. O Xομπς έχει βαθύτατα επηρεαστεί από το έργο του Ιστορία, κυρίως από το μέρος που ονομάζεται «Παθολογία του πολέμου». Oι παρατηρήσεις του Θουκυδίδη για την ανθρώπινη φύση αντανακλώνται στην υπόθεση του Xομπς για την κατάσταση της φύσης. ∆εν είναι τυχαίο ότι ο Χομπς δημοσίευσε την πρώτη μετάφραση του έργου του Θουκυδίδη στην αγγλική γλώσσα, η οποία μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως.
|
