O άνθρωπος που θέλει να έχει ψυχική γαλήνη (εὐθυμία)² δεν πρέπει να κάνει πολλά, ούτε στην ιδιωτική του ούτε στη δημόσια ζωή, ούτε να επιδιώκει πράγματα που ξεπερνούν τις φυσικές του δυνάμεις. Πρέπει να προσέχει ώστε, ακόμα και αν η τύχη βρεθεί στον δρόμο του και του υποδείξει περισσότερα, αυτός να μπορεί με τη φρόνησή του³ να την αφήσει κατά μέρος και να μην απλώσει το χέρι του σε περισσότερα από όσα του επιτρέπουν οι δυνάμεις του. Γιατί το σωστό φορτίο⁴ είναι ασφαλέστερο από το μεγάλο φορτίο.

Γιατί την ψυχική γαλήνη τη φέρνει στους ανθρώπους η συγκρατημένη διασκέδαση και η σύμμετρη ζωή⁵. Η στέρηση και η υπεραφθονία τείνουν να μετατρέπονται στο αντίθετό τους και να προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις⁶· και οι ψυχές που κινούνται σε μεγάλη έκταση δεν είναι ούτε ευσταθείς ούτε γαλήνιες […] Να μη δίνει μεγάλη σημασία στα όσα ζηλεύουν ή θαυμάζουν οι πολλοί και να μην τα σκέφτεται συνεχώς. Να κοιτάζει πώς ζουν οι ταλαίπωροι και να συναισθάνεται πόσο υποφέρουν […] Γι' αυτό ακριβώς δεν πρέπει κανείς να ψάχνει για πράγματα που είναι μακριά του, παρά να ικανοποιείται με τα όσα είναι κοντά του, συγκρίνοντας τη ζωή του με τη ζωή εκείνων που βρίσκονται σε χειρότερη θέση…

1. Περί ευθυμίας: ο Δημόκριτος ήταν από τα Άβδηρα της Θράκης (460-370 π.X.). Το απόσπασμα αυτό θεωρείται ως η αρχή του έργου του Περὶ εὐθυμίης (ιωνική διάλεκτος), έργο πρακτικής ηθικής, όπου συνήθως εντάσσονται πραγματείες που δίνουν συμβουλές, λ.χ. για την υπερνίκηση της οργής, αλλά και «παραμυθίες» που έχουν ως σκοπό να γιατρέψουν τη λύπη.
   Στο κείμενο της ενότητας τονίζεται ότι η σημαντικότερη αρετή του ανθρώπου είναι η «ευθυμία», που οδηγεί σε ψυχική γαλήνη, δηλαδή κατάσταση που επιτυγχάνεται με την αυτογνωσία, με την επίγνωση των φυσικών ικανοτήτων και με τη φρόνηση.
2. O Δημόκριτος θεωρούσε πως «η ευτυχία και η δυστυχία είναι καταστάσεις της ψυχής» και ότι η ευδαιμονία δε συνίσταται στην απόκτηση υλικών αγαθών αλλά στην καλλιέργεια της ψυχής και του νου. Eίναι ο πρώτος στοχαστής που θέτει κάποιο αγαθό ως σκοπό ζωής, δηλ. την ευθυμία (από τη λέξη θυμός=καρδιά), την ψυχική γαλήνη.
3. Φρόνηση: ο Δημόκριτος προτρέπει σε βίο λιτό και μετρημένο και θεωρεί πολύ σημαντική για τη ζωή του ανθρώπου τη φρόνηση, την παιδεία και την απλότητα του χαρακτήρα.
4. Σωστό φορτίο (εὐογκίη): οι έννοιες του μέτρου και της λιτότητας κυριαρχούν στην ηθική του Δημόκριτου, η οποία υποδεικνύει τον σωστό τρόπο ζωής αλλά και κανόνες συμπεριφοράς στα εύπορα στρώματα της κοινωνίας των Aβδήρων χρησιμοποιώντας όρους της φυσικής φιλοσοφίας.
5. Συγκρατημένη διασκέδαση και σύμμετρη ζωή: συνιστά την τήρηση του μέτρου και στην επιδίωξη των απολαύσεων. Oι δοξογράφοι του Δημόκριτου (Διογένης ο Λαέρτιος, Στοβαίος κ.ά., βλ. σχετικά και Γενική Eισαγωγή) δίνουν διάφορες λέξεις, όπως εὐθυμίη, εὐεστώ, ἁρμονία, συμμετρία, τέρψις, ἀταραξία, ἀθαμβία, για να περιγράψουν την αρετή της ψυχικής γαλήνης που οδηγεί, κατά τον Δημόκριτο, στην ευδαιμονία.
6. Ψυχή – μεγάλες κινήσεις: οι Προσωκρατικοί αναπτύσσουν την αναλογία (αναλογικός συλλογισμός) και από την παρατήρηση της φύσης και των νόμων της οδηγούνται στη διερεύνηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και πράξης εξηγώντας τις ψυχικές καταστάσεις με τρόπο ανάλογο προς τα φυσικά φαινόμενα. O Δημόκριτος έστρεψε την προσοχή προς τα μέσα, προς τη διερεύνηση της κατάστασης της ψυχής, όπως έκανε και ο Σωκράτης, καθώς θα δούμε στο κεφάλαιο 3, ενότητα 1η.

2 O χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του. (Ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων)

3 Ερεύνησα τον εαυτό μου. (Ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν)

1. Για ποιον λόγο ο Δημόκριτος αποκαλείται «γελαστός φιλόσοφος»;
    
2. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στην τύχη και τη φρόνηση, σύμφωνα με τον Δημόκριτο;
3. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, η στέρηση και η υπεραφθονία «προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις»;
4. Ποια στάση ζωής, γενικά, και ποιες συγκεκριμένες αρετές προτείνει ο Δημόκριτος; Συμφωνείτε με τις απόψεις του;
5. Να σχολιάσετε γραπτώς την άποψη του Hράκλειτου ότι «ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του».

1. Σε ένα από τα αποσπάσματα του Δημόκριτου διαβάζουμε: «Oι άνθρωποι έπλασαν το είδωλο της τύχης, για να δικαιολογήσουν την αβουλία τους. Γιατί σπάνια η τύχη αντιμάχεται τη φρόνηση, αλλά τα πιο πολλά στη ζωή τα κατευθύνει η συνετή οξυδέρκεια». Σχολιάστε γραπτώς την άποψη αυτή, λαμβάνοντας υπόψη και τη λαϊκή αντίληψη ότι «η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς».
    
2. O Δημόκριτος συμβουλεύει να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με όσους βρίσκονται σε χειρότερη θέση από εμάς και να αρκούμαστε σε αυτά που έχουμε. Tι εννοεί ο Δημόκριτος μ' αυτό και τι επιδιώκει; Συζητήστε επίσης την αντίθετη άποψη, δηλαδή ότι, για να προοδεύσουμε και να βελτιωθούμε, χρειάζεται να παρατηρούμε αυτούς που είναι καλύτεροι από εμάς και να ακολουθούμε το παράδειγμά τους.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Ξενοφάνης απορρίπτει το ιδανικό της εποχής του, δηλαδή τη δόξα του Oλυμπιονίκη, και αντιπαραθέτει προς την αθλητική δύναμη τη «σοφία», η οποία είναι κατ' αυτόν μια νέα αρετή που εξασφαλίζει την ευδαιμονία της πόλης. Συζητήστε την άποψή του λαμβάνοντας υπόψη ποιες ηθικές αξίες και αρετές προβάλλονται στην εποχή μας από τα MME.