Αρχή όλων όσων υπάρχουν είναι το άπειρο².

Όπως η ψυχή μας, που είναι αέρας μας συγκρατεί,
έτσι πνεύμα και αέρας περιέχει και συγκρατεί τον κόσμο όλο³.

Όλα ανταλλάσσονται με φωτιά και η φωτιά με όλα⁴.

2 Το κοσμικό σύστημα: τα τέσσερα ριζώματα⁵ και οι δυνάμεις Φιλότης και Νείκος

Τα λόγια μου άκουσε⁶ λοιπόν· γιατί η γνώση κάνει πιο πλούσια τη σκέψη.
Όπως και πριν σου είπα, δείχνοντας τα όρια των λόγων μου,
λόγο διπλό⁷ θα πω· πότε το ένα προέκυψε απ' τα πολλά
μονάχο, και πότε σε πολλά χωρίστηκε το ένα⁸:
φωτιά και νερό και γη και του αέρα⁹ αμέτρητο ύψος ,
και ξέχωρη απ' αυτά η ολέθρια Διαμάχη (Νείκος), σε όλα ισοδύναμη με αυτά,
κι ανάμεσά τους η Φιλία (Φιλότης)¹⁰, ίση στο μήκος και στο πλάτος.
Να την κοιτάξεις με τον νου¹¹, κι όχι με έκπληκτα μάτια,
αυτήν που έμφυτη στα μέλη των θνητών αναγνωρίζεται,
και κάνουν σκέψεις αγαθές κι έργα με σύμπνοια,
το όνομα δίνοντάς της της Χαράς ή και της Αφροδίτης¹².

1. O Θαλής ήταν ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας και θεωρείται ο «πατέρας της φιλοσοφίας». Θεώρησε αρχή του κόσμου το νερό (ὕδωρ), επειδή είναι το κυρίαρχο στοιχείο στη φύση. H αντίληψη του Oμήρου ότι οι θεοί γεννήθηκαν από τον Ωκεανό (Iλιάδα, Ξ 200) προαναγγέλλει τη φιλοσοφική άποψη του Θαλή για την αρχή των πάντων, το νερό.
      
2. Κατά τον Αναξίμανδρο πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου είναι το άπειρο, που είναι αιώνιο και άχρονο και περιέχει τα αντίθετα (το ζεστό και το κρύο, το υγρό και το ξηρό). O Αναξίμανδρος θεωρεί πως από το άπειρο προήλθαν η γη και η θάλασσα, ο ουρανός και τα ουράνια σώματα και, τέλος, τα ζωντανά σώματα.
   
3. O Αναξιμένης υποστήριξε ότι ο αέρας (ἀήρ) είναι κυρίαρχο στοιχείο της φύσης. Όταν ο αέρας συμπυκνωθεί γίνεται γη, για να μετατραπεί τελικά σε λίθο.
   
4. Κατά τον Ηράκλειτο η φωτιά (πῦρ) είναι το κοσμολογικό στοιχείο που παριστάνει τη μεταβλητότητα, δηλαδή την ιδιότητα των πραγμάτων να αλλάζουν μορφή (το γίγνεσθαι).
   
5. Ρίζα – ρίζωμα: ο Eμπεδοκλής, από τον Aκράγαντα της Σικελίας (495-430 π.X.), είναι από τους τελευταίους Προσωκρατικούς. Eίναι ο πρώτος που είπε ότι τα υλικά «στοιχεία» είναι τέσσερα. Eισήγαγε την ονομασία ρίζα και ρίζωμα, που θεωρείται το πρωταρχικό στοιχείο της φύσης. Για τον Πυθαγόρα, που εισήγαγε τη μαθηματική αντίληψη του κόσμου, αρχή και ρίζα των πάντων είναι ο αριθμός.
   
6. Τα λόγια μου άκουσε: οι αντιλήψεις του Εμπεδοκλή για τη διαμόρφωση του κόσμου σώζονται στο ποίημά του Περί φύσεως, όπου απευθύνεται στον αγαπημένο μαθητή του, τον Παυσανία. Το ποίημα αυτό είναι γραμμένο σε εξάμετρους στίχους. Ξεκινά με μια επίκληση προς τη Μούσα, πράγμα που φανερώνει άμεση σχέση με την παράδοση της αρχαιοελληνικής επικής ποίησης (Όμηρος, Ησίοδος).
7. Λόγο διπλό: κάτι με διπλή όψη, αμφίδρομη κατεύθυνση, κάτι που ισχύει και αντίστροφα, διπλή ιστορία.
8. Πολλά – ένα: ο Εμπεδοκλής θεωρεί ότι τα πάντα υπάρχουν σε εναλλακτική κίνηση και ρυθμίζονται από τις δύο αντίθετες και ισότιμες κινητήριες δυνάμεις της έλξης (Φιλότης) και της άπωσης (Νείκος), που κινούν τον κόσμο σε τακτά διαστήματα. H συνεχής εναλλαγή των δυνάμεων αυτών φανερώνει ότι η κίνηση είναι κυκλική.
9. Αναφέρεται στους προηγούμενούς του στοχαστές, Θαλή, Αναξιμένη και Ηράκλειτο, που αναζητούσαν την αρχή του κόσμου σ' ένα στοιχείο (Θαλής – νερό, Αναξιμένης – αέρας, Ηράκλειτος – φωτιά). O Εμπεδοκλής πρόσθεσε τη γη και θεώρησε ότι τα πάντα (το σύνολο του οργανικού και ανόργανου κόσμου) ενώνονται σε ένα και αποτελούν τον σφαῖρον (σφαιρικό σύμπαν). Φωτιά, νερό, αέρας και γη είναι στοιχεία σταθερά και αναλλοίωτα που τα ονόμασε «ριζώματα πάντων». Με την ένωση ή τον διαχωρισμό τους δημιουργούν τις φαινομενικές αλλαγές, τις οποίες ονομάζουμε γένεση και φθορά, αλλά και την ποικιλία του σύμπαντος.
10. Η Φιλότητα (Φιλία, Αγάπη, Αρμονία) και το Νείκος (Διαμάχη, Μίσος, Ανταγωνισμός) είναι κοσμικές δυνάμεις ενάντιες και ίσες στην κοσμογονία του Εμπεδοκλή με τις οποίες τα τέσσερα υλικά στοιχεία αναμειγνύονται ή αποχωρίζονται. Η Φιλότητα (έλξη) είναι συνενωτική δύναμη που δημιουργεί τους οργανισμούς και ενώνει με τη δράση της τα πολλά. Το Νείκος (άπωση) είναι δύναμη που διακρίνει, ξεχωρίζει και απομονώνει τα όντα, που μετατρέπει το ένα σε πολλά.
11. Ο νους, η νόηση, επιστρατεύει όλες τις αισθήσεις, προκειμένου ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια. Όχι μόνο αισθανόμαστε αλλά και σκεφτόμαστε τα στοιχεία του κόσμου που μας περιβάλλει.
12. Oι τελευταίοι τέσσερις στίχοι είναι ένας ύμνος στην παντοδυναμία της Φιλότητας, στη δύναμη της φιλίας, της αγάπης και της αρμονίας.

1. Στα μικρά αποσπάσματα με τον τίτλο «Η αρχή του κόσμου» υπάρχουν κάποιες λέξεις που εμφανίζονται περισσότερες φορές. Ποιες είναι και τι μας φανερώνουν για τον τρόπο σκέψης των Προσωκρατικών;
2. Oι παρακάτω έννοιες, που ανήκουν στο φιλοσοφικό λεξιλόγιο των Προσωκρατικών, είναι και σύγχρονοι επιστημονικοί όροι. Να συνδέσετε τις έννοιες της ομάδας (α) με όσες επιστήμες της ομάδας (β) έχουν αντιστοιχία.
   1. φύση, ύδωρ, άπειρον, κόσμος, γη, αριθμός, γένεση, φθορά, κίνηση, μεταβολή.
   2. αριθμητική, γεωμετρία, φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, ιατρική.
3. Bρείτε στο κείμενο και σχολιάστε με ποιον τρόπο ο Eμπεδοκλής προτρέπει τον μαθητή του Παυσανία να γνωρίσει τη Φιλότητα. Ποια χαρακτηριστικά έχει η Φιλότητα ως κοσμική δύναμη που τη συνδέουν με τη ζωή των ανθρώπων;
4. Πώς ορίζει τον φιλόσοφο ο Πυθαγόρας στη σελίδα 18;

1. Νομίζετε ότι οι αντίθετες έννοιες «Φιλότης» και «Νείκος» επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και την κοινωνική σταθερότητα; Να γράψετε την άποψή σας σε ένα κείμενο 100 λέξεων.
2. Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Δημόκριτος εκθέτει τη θεωρία του για τη δομή του κόσμου. Tι γνωρίζετε για την ατομική θεωρία του Δημόκριτου και πώς επιβιώνει στη σύγχρονη επιστήμη και τέχνη; (Βλ. και παράπλευρη εικόνα).
   
3. Με αφορμή τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να συζητήσετε στην τάξη για ποιο λόγο είναι επίκαιροι οι Προσωκρατικοί, πώς και γιατί οι ερμηνείες τους για τον κόσμο διαφοροποιούνται από τις ποιητικές κοσμογονίες (Nα αξιοποιήσετε στοιχεία από την Εισαγωγή).
   

Στο πέρασμα των αιώνων, πολλά από τα κοσμολογικά ερωτήματα που έθεσαν οι Προσωκρατικοί απαντήθηκαν από τις επιστήμες (όπως για παράδειγμα το σχήμα και η θέση της Γης, καθώς και η τροχιά της Γης γύρω από τον ήλιο). Άλλα πιο γενικά ερωτήματα παραμένουν ακόμη αναπάντητα (όπως π.χ. η προέλευση του σύμπαντος και της ζωής) και διερευνώνται επιστημονικά.

1. Να αναζητήσετε στον τύπο τίτλους ειδήσεων που απηχούν το σύγχρονο, επιστημονικό και φιλοσοφικό, ενδιαφέρον για το σύμπαν, την ύλη και τη ζωή και να κατασκευάσετε ένα κολάζ με αυτούς τους τίτλους.
2. Nα βρείτε έργα τέχνης (ζωγραφικής, μουσικής, λογοτεχνίας) που εκφράζουν τον προβληματισμό των καλλιτεχνών για το σύμπαν και τη φύση, λαμβάνοντας υπόψη και τις παράπλευρες εικόνες.