1 Η προσωκρατική φιλοσοφία

Η προσωκρατική φιλοσοφία είναι το πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας. Oνομάζεται έτσι, επειδή οι πρώτοι φιλόσοφοι έζησαν και έδρασαν πριν από τον Σωκράτη (470/69-399 π.Χ.). Η προσωκρατική φιλοσοφία γεννήθηκε στην Ιωνία, στις ελληνικές αποικίες που βρίσκονταν στις ακτές της Μικράς Ασίας (στη Μίλητο αρχικά, στην Έφεσο και την Κολοφώνα στη συνέχεια), γιατί εκεί υπήρχε προηγμένη οικονομική ζωή, κοινωνική και πολιτική ελευθερία, καθώς και επικοινωνία μεταξύ διαφόρων πολιτισμών και λαών. Αναπτύχθηκε, κατά τον 6ο και τον 5ο αιώνα π.X., αρχικά στις πόλεις της Μ. Ασίας και αργότερα στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία, στη νησιωτική Ελλάδα, στη Θράκη και στην Αθήνα. Oι εκπρόσωποί της, οι Προσωκρατικοί, θεωρούνται οι πρώτοι κοσμολόγοι και φυσιολόγοι, αφού επιχείρησαν να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τον κόσμο και τη φύση, χρησιμοποιώντας τη λογική, χωρίς αναφορές στον μύθο, τη θρησκεία, την αυθεντία ή την παράδοση.

Tο πρόβλημα του θεού και η παραδοσιακή θεολογία απασχόλησαν επίσης τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι σχολίασαν τις παραδομένες αντιλήψεις για τους θεούς και τη θρησκευτική συμπεριφορά των ανθρώπων, καθώς και προβλήματα της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

2 Oι προσωκρατικοί φιλόσοφοι

Oι Προσωκρατικοί συνδύασαν τη φιλοσοφία με την επιστήμη, στην προσπάθειά τους να βρουν την αλήθεια και να αποκτήσουν τη γνώση για την αρχή ή την ουσία του κόσμου. Υπήρξαν ποιητές, νομοθέτες, πολιτικοί αλλά κυρίως επιστήμονες, αφού ασχολήθηκαν με την αστρονομία, τη γεωμετρία, τα μαθηματικά, τη θεωρητική μηχανική, την ιατρική. Υπήρξαν όμως και δάσκαλοι της ρητορικής και της φιλοσοφίας οι οποίοι ενθάρρυναν τους μαθητές τους να συζητούν και να αμφισβητούν, αναπτύσσοντας τις δικές τους ιδέες αλλά και την κριτική σκέψη. Διακρίνονταν για τη σοφία τους, με τη σημασία που αυτή η λέξη αποκτά τον 6ο αιώνα π.Χ., με την άνθιση των επιστημών, όταν σοφοί χαρακτηρίζονται όχι μόνο όσοι ασχολούνται με τις τέχνες και την πολιτική αλλά και με επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, η γεωμετρία, η αστρονομία, η ιατρική.

Oι σημαντικότεροι Προσωκρατικοί ήταν:

3 Ποια ερωτήματα έθεσαν οι Προσωκρατικοί;

Oι Προσωκρατικοί ασχολήθηκαν με ερωτήματα κοσμολογικά αναζητώντας στη φύση τις δυνάμεις που την απαρτίζουν και επιδιώκοντας να βρουν την πρωταρχική αιτία, ουσία ή αρχή του κόσμου αλλά και τη δομή ή μορφή του κόσμου. Προσπάθησαν επίσης να εξηγήσουν λογικά την ουσία και τη δομή του κόσμου. Μολονότι στηρίχθηκαν σε παλαιότερους ποιητές και στοχαστές, όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, αλλά και στις παλαιές κοσμολογίες και κοσμογονίες, είδαν τον κόσμο ως μια ολότητα, που αποτελείται από αισθητά και μεταξύ τους διακριτά πράγματα, και απορρέει από μια πρώτη αρχή ή από σύνολο αρχών. Oι εξηγήσεις τους για τον κόσμο στηρίχθηκαν στην παρατήρηση και σε λογικές μεθόδους, όπως η αναγωγή, η επαγωγή και η αναλογία (βλ. σελ. 19). Συνέβαλαν στη διερεύνηση της φύσης και στην κατανόηση του κόσμου και πολλά από τα ερωτήματα που έθεσαν απασχολούν και στις μέρες μας επιστήμονες, φιλοσόφους, καλλιτέχνες.

Ασχολήθηκαν επίσης με προβλήματα της γνώσης, της κοινωνίας, της ηθικής και της πολιτικής. Παρομοίασαν τη δομή της φύσης με τη δομή της κοινωνίας τους αλλά και με την πολιτική οργάνωσή της. Oι έννοιες της αρετής, της φρόνησης, της σοφίας, της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και του νόμου τούς απασχόλησαν εξίσου με τις έννοιες της ύλης, του απείρου, της δύναμης, του αριθμού, της κίνησης και της μεταβολής, του Γίγνεσθαι (της αέναης ροής και μεταβολής των πάντων) και του Eίναι, που νοείται ως ακίνητο και αιώνιο. Oι Προσωκρατικοί ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τον άνθρωπο και υποστήριξαν την αξία των ηθικών αρετών. Καθιέρωσαν τον τύπο του σκεπτόμενου και σώφρονος ανθρώπου. Η φιλοσοφία τους θεωρείται όμως κοσμοκεντρική και μόνο με τον Σωκράτη, τους Σοφιστές και τους μετέπειτα φιλοσόφους γίνεται ανθρωποκεντρική, όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια.

4 Πώς γνωρίζουμε το έργο τους;

Oι Προσωκρατικοί έγραψαν σε ποιητικό λόγο, αλλά και σε πεζό. Tα έργα τους, που τα περισσότερα τιτλοφορούνται Περί Φύσεως, έχουν διασωθεί μόνο σε αποσπάσματα, με διάφορους τρόπους, διαμέσου των αιώνων. Oι κυριότερες πηγές μας γι' αυτούς και τα έργα τους είναι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Σέξτος ο Εμπειρικός κ.ά., δοξογράφοι, όπως λ.χ. ο Θεόφραστος ο Εφέσιος και ο Aέτιος, οι οποίοι έχουν επίσης προβεί σε συλλογές φιλοσοφικών δοξασιών των Προσωκρατικών γύρω από διάφορα ζητήματα, και βιογράφοι, όπως λ.χ. ο Διογένης ο Λαέρτιος. O Iωάννης Στοβαίος συγκέντρωσε επίσης προσωκρατικά αποσπάσματα, ιδιαίτερα από τον Δημόκριτο, στο Aνθολόγιόν του (5ος αι. μ.X.).

5 Ποια η σημασία της προσωκρατικής σκέψης για μας σήμερα;

Η προσωκρατική φιλοσοφία θεωρείται πηγή και τροφός του φιλοσοφικού και επιστημονικού πνεύματος που αναπτύχθηκε αργότερα. Η θέση των Προσωκρατικών στην ιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης και φιλοσοφίας είναι ξεχωριστή και η ερμηνεία των κειμένων τους απασχολεί μέχρι σήμερα τους φιλοσόφους και τους επιστήμονες.