2η Ενότητα -Λεξιλόγιο

ΛEΞIΛOΓIO Γ

Πολυσημία της λέξης

Kείμενο 6 [Mια λέξη, πολλές σημασίες]

Μια γλώσσα δεν ξεχωρίζει μόνο κατά τους τόπους που τη μιλούν, με τις ιδιωματικές της παραλλαγές και ποικιλίες, με τα ιδιώματά της και τις διαλέκτους της. Και μέσα στον ίδιο τόπο παρουσιάζει κανονικά μικροδιαφορές λεξιλογικές, προπάντων κατά τα κοινωνικά στρώματα και τους επαγγελματικούς κύκλους που τη μεταχειρίζονται. Συνανήκουν αυτές στην κοινή γλώσσα και αντιστοιχούν στην κοινωνική και επαγγελματική κατανομή και ειδίκευση της κοινωνίας. Μια λέξη, το φύλλο λ.χ., έχει άλλη σημασία κύρια, που πρωτοέρχεται στο νου για ένα βοτανικό, έναν έμπορο χαρτιού, άλλη για ένα ζαχαροπλάστη, ένα χαρτοπαίκτη, για ένα μαραγκό, για έναν εκδότη εφημερίδας. Η ποικιλία αυτή της σημασίας δε μας εμποδίζει βέβαια να καταλαβαινόμαστε στην καθημερινή ζωή, επειδή από το είδος και το θέμα της ομιλίας ή και από τα γύρω περιστατικά πάει ο νους του ακροατή σ' εκείνο που εννοεί ο συνομιλητής του: «Θα πάρει ο αέρας από το τραπέζι το φύλλο με τις σημειώσεις μου».

Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Επιλογή από το έργο του, επιμέλεια Ξ. Α. Κοκόλης, ΑΠΘ,
Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1982

Διαβάζω και γράφω

Σύμφωνα με τα παραπάνω και η λέξη «oυρά» μπορεί να έχει ποικίλες σημασίες σε διάφορες περιστάσεις. Επινοήστε περιστάσεις και γράψτε προτάσεις –όσο περισσότερες μπορείτε– στις οποίες να φαίνονται οι διαφορετικές σημασίες της λέξης «ουρά». • Eργαστείτε σε μικρές ομάδες. Διαγωνιστείτε ποια ομάδα θα βρει τα περισσότερα παραδείγματα.

Mαθαίνω για την πολυσημία των λέξεων

Tο φαινόμενο κατά το οποίο η ίδια λέξη έχει δύο ή περισσότερες σημασίες, που όμως έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, έτσι ώστε το ένα νόημα να μπορεί να θεωρηθεί επέκταση του άλλου, λέγεται πολυσημία.
Η πολυσημία των λέξεων μπορεί να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις και γι' αυτό αξιοποιείται πολύ από τους ευθυμογράφους (θέατρο, κινηματογράφος, γελοιογραφία), που δημιουργούν έτσι χιουμοριστικές καταστάσεις.

Εικόνα Διαβάστε μόνο τον τίτλο του κειμένου 7. • Tι περιμένετε από το κείμενο που ακολουθεί; • Tι απορίες σάς δημιουργεί αυτός ο τίτλος;

Kείμενο 7 Δύο γλώσσες σ' ένα μυαλό

Όσο εγώ συγκεντρωνόμουν την ώρα των αγγλικών, για να καταλάβω τι λέει η δασκάλα μας και να συνδέσω τις λέξεις με τα πράγματα, η συμμαθήτριά μου η Μαίρη χασμουριόταν. Η Μαίρη φώναζε τον μπαμπά της «ντάντι» και είχε ξεκαθαρίσει από πολύν καιρό πριν τη διαφορά μεταξύ «κατ» και «χατ», χωρίς καν να χρειάζεται να τα μεταφράσει πρώτα στα ελληνικά. Με πατέρα Άγγλο και μητέρα Ελληνίδα, μιλούσε αγγλικά και ελληνικά με την ίδια άνεση!

Η διαφορά μας ήταν πως στο τμήμα εκείνο του εγκεφάλου μου με την πινακίδα «κέντρο του λόγου» είχε θρονιαστεί η «μητρική γλώσσα», τα ελληνικά, με τους ήχους, τις λέξεις, τη γραμματική και το συντακτικό τους, ενώ στο μυαλό της Μαίρης χωρούσαν μια χαρά, χωρίς να στριμώχνονται, δύο γλώσσες με τα όλα τους. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η Μαίρη έχει περισσότερο μυαλό! Απλώς, στον αντίστοιχο χώρο του εγκεφάλου της, όλα είναι διπλά: οι ήχοι, οι λέξεις, η γραμματική και το συντακτικό. Κάθε φορά, ανάλογα με το αν μιλάει στη μητέρα ή τον πατέρα της, ψαρεύει τις λέξεις από τη δεξαμενή των ελληνικών ή των αγγλικών, χωρίς να μεταφράζει από τη μια γλώσσα στην άλλη.

Είναι θαυμάσιο, αλλά δεν πρόκειται για θαύμα! Λίγο πολύ ο καθένας μας στη γλώσσα του, ανάλογα σε ποιον μιλάει, αντλεί τις εκφράσεις του από διαφορετική δεξαμενή. Ακόμα και στην ίδια γλώσσα υπάρχουν χίλιοι δυο τρόποι, για να πούμε το ίδιο πράγμα. Ανάμεσα στο «Παρακαλώ, ησυχία!», στο «Σωπάστε», στο «Σσσς!» και στο «Σκασμός», αν και πρόκειται πάντα για το ίδιο μήνυμα στα ελληνικά, τίποτα δεν είναι ίδιο: οι λέξεις, η γραμματική, το ύφος. Οι δίγλωσσοι άνθρωποι δεν κάνουν κάτι πολύ διαφορετικό, όταν περνούν από τη μια γλώσσα στην άλλη. Μόνο που η Μαίρη άρχισε από πολύ μικρή να γεμίζει τη δεξαμενή των αγγλικών της!

Περ. «Eρευνητές», εφημ. Η KΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2002

Διαβάζω και γράφω

«την ώρα των αγγλικών»: Στο κείμενο 7 η φράση αυτή αναφέρεται στο μάθημα του σχολικού προγράμματος. Δείτε τι γίνεται με τη σημασία της λέξης αγγλικά στα σκίτσα που ακολουθούν.
Οι υπόλοιπες υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου 7 μπορούν και αυτές να χρησιμοποιηθούν με πολλές σημασίες. Γράψτε δύο τουλάχιστον προτάσεις με την καθεμιά, όπου σε κάθε πρόταση να φαίνεται μια διαφορετική σημασία κάθε υπογραμμισμένης λέξης.
Μπορείτε να σκεφτείτε και να καταγράψετε λέξεις που έχουν την ίδια ιδιότητα με τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου; • Πόσες σημασίες μπορείτε να σκεφτείτε για καθεμία από αυτές;
Σκεφτείτε και γράψτε έναν άλλο τίτλο για το κείμενο.

Kείμενο 8 [Όταν καθυστερεί…]

Διαφημιστική καταχώριση στον Tύπο, 2004

Aκούω και μιλώ

Το σλόγκαν της διαφήμισης είναι: «Αργεί να κατέβει; Καιρός να ξυπνήσετε!». Ποιος «αργεί να κατέβει»; • Τι καλείται να κάνει ο χρήστης του Διαδικτύου;
Αν η εικόνα της διαφήμισης δεν υπήρχε, το σλόγκαν θα σας ήταν κατανοητό; • Αν ναι, γιατί; Αν όχι, γιατί; • Πώς η εικόνα συμπληρώνει το λόγο της διαφήμισης;
Συγκρίνετε τις σημασίες της φράσης «Aργεί να κατέβει; Kαιρός να ξυπνήσετε!»:
α. ως σλόγκαν της διαφήμισης
β. ως λεζάντα στο διπλανό σκίτσο.

Kείμενο 9 [Η γλώσσα της Φυσικής]

Ας θεωρήσουμε δύο σφαίρες κινούμενες προς δυο διαφορετικές διευθύνσεις, πάνω σ' ένα λείο τραπέζι. Για να 'χουμε μια πιο συγκεκριμένη παράσταση, θα υποθέσουμε πως οι διευθύνσεις των κινήσεών τους είναι μεταξύ τους κάθετες. Αφού δεν υπάρχουν εξωτερικές δυνάμεις σε δράση, οι κινήσεις θα είναι ομοιόμορφες. Ας υποθέσουμε ακόμα πως και οι ταχύτητές τους είναι ίδιες, δηλαδή πως και οι δύο σφαίρες διανύουν ίσες αποστάσεις σε ίσα χρονικά διαστήματα. Αλλά είναι σωστό να πούμε πως οι σφαίρες έχουν την ίδια ταχύτητα; Η απάντηση μπορεί να είναι και ναι και όχι! Αν τα ταχύμετρα δυο αμαξιών δείχνουν και στα δυο σαράντα μίλια την ώρα, είναι συνηθισμένο να λέμε, πως τ' αμάξια έχουν την ίδια ταχύτητα, ανεξάρτητα από τη διεύθυνση της κίνησης. Αλλά η επιστήμη πρέπει να δημιουργήσει τη δικιά της γλώσσα και τις δικές της έννοιες για δικιά της χρήση. Οι επιστημονικές έννοιες συχνά αρχίζουν με τις έννοιες που χρησιμοποιούμε στην καθομιλουμένη γλώσσα, για τις υποθέσεις της καθημερινής ζωής. Αλλά οι έννοιες αυτές στην επιστήμη αναπτύσσονται και αποβάλλουν ό,τι διφορούμενο έχουν, αποκτώντας την αυστηρότητα που απαιτείται για να είναι εφαρμόσιμες στην επιστημονική σκέψη.

Άλμπερτ Aϊνστάιν, Λ. Ίνφελντ, H εξέλιξη των ιδεών στη Φυσική,
μτφρ. Σπ. Kατσαΐτης, εκδ. Eπιστημονικός κόσμος, 1959

Διαβάζω και γράφω

Ποια διαφορά έχει η λέξη ταχύτητα στη Φυσική από την ίδια λέξη στην κοινή χρήση;
Βρείτε και άλλες λέξεις από το βιβλίο της Φυσικής σας που τις χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο με κάπως διαφορετική σημασία. • Επισημάνετε τις διαφορές χρησιμοποιώντας τις λέξεις σε δικές σας προτάσεις.

Βρείτε και καταγράψτε και άλλες τέτοιες λέξεις από άλλα μαθήματα που διδάσκεστε στο σχολείο. • Mια ομάδα να ψάξει στη Βιολογία, μια άλλη στη Μουσική, άλλη στα Μαθηματικά, στη Χημεία και όπου αλλού μπορείτε να σκεφτείτε. • Συμπληρώστε τον πίνακα που ακολουθεί.

MAΘHMATA	ΛEΞEIΣ – OPOΛOΓIA	ΠAPAΔEIΓMA XPHΣHΣ THΣ ΛEΞHΣ ΣTON KOINO MAΣ ΛOΓO
Bιολογία
Mουσική
Mαθηματικά
Xημεία
Άλλο μάθημα

Διαπιστώνω ότι:

O επιστημονικός λόγος αντλεί λέξεις από την κοινή χρήση και τους προσδίδει ιδιαίτερο περιεχόμενο (π.χ. λέξη ταχύτητα στο κείμενο 9).
Λέξεις από διάφορες επιστήμες διαχέονται στην κοινή χρήση με την ίδια ή με παραλλαγμένη σημασία.

Aκούω και μιλώ

α	β γ Περ. «Ερευνητές», εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2002

Ποια σημασία έχει η λέξη γλώσσα σε καθένα από τα παραπάνω σκίτσα;
Βρείτε και άλλες σημασίες της λέξης γλώσσα.