2.1. Η ιστορία του χαρτιού

Η πιο συνηθισμένη επιφάνεια ζωγραφικής είναι το χαρτί, το οποίο αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως επιφάνεια γραφής. Το χαρτί, όπως το ξέρουμε σήμερα, εφευρέθηκε στην Κίνα το 2ο μ.Χ. αιώνα από ίνες λιναριού: το λινάρι μουσκευόταν για να ξεχωρίσουν οι ίνες του, οι οποίες στη συνέχεια πλένονταν, πολτοποιούνταν και αναμειγνύονταν με νερό και άμυλο. Από τους Κινέζους, η μέθοδος αυτή πέρασε στους Ιάπωνες και στους Άραβες εμπόρους, οι οποίοι έφεραν το χαρτί στην Ισπανία. Έτσι, το 13ο αιώνα δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη σημαντικά εργοστάσια χαρτιού. Το χαρτί σήμερα κατασκευάζεται κυρίως από πολτό ξύλου και βαμβάκι. Υπάρχουν σε πολλές ποιότητες, από το απλό χαρτί των εφημερίδων μέχρι το υψηλής ποιότητας χειροποίητο χαρτί. Τα χαρτιά είναι λεία ή ματ, λεπτά ή χοντρά, κατάλληλα για κάθε υλικό ζωγραφικής αλλά και για γραφιστικές κατασκευές ή καλλιτεχνικές δημιουργίες.    

2.2. Ανακύκλωση και χειροποίητο χαρτί

Το χαρτί που περισσεύει στο σπίτι μας (εφημερίδες, χαρτιά περιτυλίγματος, χαρτόκουτες, αυγοθήκες κ.ά.) μπορούμε να το ανακυκλώσουμε και να φτιάξουμε χαρτοπολτό: κόβουμε τα χαρτιά σε μικρά κομμάτια, τα βάζουμε σε ένα δοχείο, προσθέτουμε νερό μέχρι να σκεπαστούν και τα αφήνουμε να μουσκέψουν καλά (περίπου μια ώρα ή και περισσότερο). Τα αναμειγνύουμε καλά (με μίξερ), προσθέτοντας λίγο νερό αν χρειάζεται και κόλλα, ώστε να γίνει ομοιογενής πολτός.

Με το χαρτοπολτό μπορούμε να πλάσουμε γλυπτά αντικείμενα ή να φτιάξουμε χειροποίητο χαρτί:

α. Κόβουμε ένα κομμάτι λεπτό συρμάτινο πλέγμα (από αυτό που χρησιμοποιούμε για σίτες παραθύρων) στο μέγεθος του χαρτιού που θέλουμε να φτιάξουμε. Τοποθετούμε το πλέγμα επάνω σε ένα απορροφητικό υλικό (π.χ. εφημερίδα) και απλώνουμε επάνω το χαρτοπολτό.
β. Ασκούμε ομοιόμορφη πίεση (π.χ. ρολάροντας με τον πλάστη της κουζίνας ή με ένα μπουκάλι), ώστε να φύγουν τα πολλά νερά και να αποκτήσει ο πολτός ομοιόμορφο πάχος.
γ. Αφαιρούμε προσεκτικά το φύλλο του χαρτιού με το πλέγμα και το αφήνουμε να στεγνώσει πάνω σε ένα νάιλον.

2.3. Το χαρτί σε παραδοσιακές καλλιτεχνικές δημιουργίες

Οι Κινέζοι χρησιμοποιούσαν από παλαιά το χαρτί για να φτιάχνουν επίπεδα διακοσμητικά κυρίως για τα παράθυρα και τις πόρτες. Έτσι, αναπτύχθηκε η τεχνική της χαρτοκοπτικής: ένα λεπτό χαρτί διπλώνεται μερικές φορές, κόβονται με ψαλίδι διάφορα σχήματα γεωμετρικά, φιγούρες, σύμβολα κ.ά και τέλος ξεδιπλώνεται.

1. Γεωμετρικό.

2. Φιγούρα του θεάτρου.

3. «Διπλή ευτυχία».

Οι Ιάπωνες ανέπτυξαν την τεχνική της χαρτοδιπλωτικής (origami: oru=διπλώνω, kami=χαρτί): ένα τετράγωνο χαρτί διπλώνεται με διάφορους τρόπους, ώστε να δημιουργηθούν τρισδιάστατα σχήματα, ζώα, λουλούδια, γεωμετρικά στερεά, διακοσμητικά. Το origami έγινε παράδοση, χρησιμοποιήθηκε στις θρησκευτικές και παραδοσιακές τελετές και διαδόθηκε στον κόσμο.  

5. Γερανός, το παραδοσιακό γιαπωνέζικο origami, επάνω σε χαρτί με το σχεδιάγραμμα, που δείχνει τις γραμμές του διπλώματος του χαρτιού.

6. Φωτιστικό διακοσμημένο με origami.

Σταδιακά δημιουργήθηκαν διάφορες πολύπλοκες τεχνικές διπλώματος, κοψίματος και βαψίματος του χαρτιού που εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο.

«Όποιος δεν έπαιξε ποτέ του με χαρταετό, δεν κοίταξε όσο χρειάζεται ψηλά. Όποιος δεν ένιωσε την αντίσταση του μεγάλου σπάγκου, δεν εκατάλαβε τη δύναμη του αέρα.» Με αυτά τα λόγια ο λαογράφος Δημήτρης Λουκάτος δίνει μια άλλη διάσταση στο χαρταετό, το αγαπημένο παιχνίδι και έθιμο της Καθαράς Δευτέρας.

Η ιστορία του χαρταετού ξεκινά από την Κίνα πριν 2.500 χρόνια περίπου. Ο χαρταετός ταξίδεψε σε όλη την Ασία και έφτασε στην Ευρώπη μετά το 10ο μ.Χ. αιώνα. Προτού γίνει παιγνίδι, ο χαρταετός δοκιμάστηκε από διάφορους ερευνητές σε επιστημονικά πειράματα, όπως συνέβη με τον Βενιαμίν Φραγκλίνο, ο οποίος το 1752 διαπίστωσε χρησιμοποιώντας τεχνητό αετό, τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού και κατασκεύασε το αλεξικέραυνο. Ο χαρταετός κατασκευάζεται από χαρτί, καλάμια και σπάγκο, το σχήμα του μπορεί να είναι επίπεδο, σπειροειδές ή κυβικό, με διακοσμήσεις που πολλές φορές αποτελούν έργα τέχνης.

11. Επίπεδος χαρταετός.

12. Σπειροειδής χαρταετός.

13. Κυβικοί χαρταετοί.

19. Πικάσο, «Τρεις όρθιες γυναίκες», 1961.

20. Τσόι, «Φυσαλίδες», 2003, έργο με την τεχνική pop up*.

Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες πειραματίζονται επάνω σε νέους τρόπους χρησιμοποίησης των καθιερωμένων υλικών και αναζητούν καινούρια υλικά ερευνώντας τις δυνατότητές τους. Τα εικαστικά έργα σήμερα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και αντικατοπτρίζουν την πολυδιάστατη πραγματικότητα της ζωής μας.

Να συγκεντρώσετε να μαζέψετε υλικά από διάφορα χάρτινα είδη συσκευασίας και να πειραματιστείτε σε δικά σας έργα.

2.5. Προτάσεις για κατασκευές με χαρτιά και χαρτόνια

α. Κόβουμε τετράγωνα χαρτόνια 5x5 cm και τα διαμορφώνουμε, διπλώνοντάς τα επάνω στη διαγώνιό τους ή καμπυλώνοντας το μισό τους μέρος διαγώνια με τη βοήθεια ενός μολυβιού. Στη συνέχεια, κολλάμε το ένα μέρος τους επάνω σε χοντρό χαρτόνι (βάση), ενώ το άλλο προεξέχει. Το αποτέλεσμα έχει ενδιαφέρον, αφού οι προεξοχές αυτές δημιουργούν σκιές και χώρο (Εικ.21,22).

β. Χρωματίζουμε ένα χαρτόνι με διάφορες κόκκινες αποχρώσεις και ένα με μπλε αποχρώσεις. Κόβουμε το χαρτόνι σε λωρίδες και σε μικρές ψηφίδες. Σε κάποιες λωρίδες δημιουργούμε πτυχώσεις, σε άλλες καμπυλώσεις και κάποιες άλλες τις τυλίγουμε σε ροδέλες. Στη συνέχεια χρησιμοποιούμε διάφορα από αυτά τα επεξεργασμένα χαρτονάκια συνθέτοντας και κολλώντας τα επάνω στη βάση μας (Εικ.23,24).

γ. Διπλώνουμε ένα τετράγωνο χαρτί στη μέση, ξανά στη μέση ώστε να γίνει πάλι τετράγωνο και ακόμα μια φορά επάνω στη διαγώνιο, κόβουμε σχήματα σε διάφορα σημεία και μετά το ξεδιπλώνουμε, οπότε εμφανίζεται το σχέδιο με τα κενά (Εικ.25).
Διαφορετικό αποτέλεσμα θα έχουμε, όταν διπλώσουμε ένα στενόμακρο χαρτί μόνο προς τη μια του κατεύθυνση, σαν φυσαρμόνικα, οπότε το σχέδιο που δημιουργείται από τα κοψίματα, επαναλαμβάνεται σε σειρά (Εικ.26).

δ. Χαράσσουμε με κοπίδι παράλληλες γραμμές επάνω σε χαρτόνι, που το έχουμε προηγουμένως ζωγραφίσει (από τη μια ή και από τις δυο πλευρές του), αφήνοντας όμως άκοπες τις άκρες του. Με αυτό το υλικό μπορούμε να δημιουργήσουμε διάφορες συνθέσεις τοποθετώντας το επάνω σε μια βάση και στηρίζοντάς το με κόλλα και συρραπτικό. Συμπληρώνουμε τις συνθέσεις μας με λωρίδες περνώντας τις μέσα ή επάνω από τις άλλες λωρίδες δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο επιτοίχια γλυπτά (Εικ.27-29).

2.6. Το παπιέ μασέ

Το παπιέ μασέ είναι η τεχνική δημιουργίας έργων πλαστικής, με φύλλα χαρτιού που κολλούνται το ένα επάνω στο άλλο επενδύοντας έναν αρχικό σκελετό.

30. Ντε Σαν Φαλ*, «Μαύρη Νανά», 1969.  

α. Φτιάχνουμε ένα σκελετό από σύρμα, σταθεροποιώντας τον με χαρτοταινία.
β. Καλύπτουμε σιγά-σιγά το σκελετό με λωρίδες χαρτιού κολλώντας τις με αλευρόκολλα.
γ. Όταν το γλυπτό ολοκληρωθεί, δηλαδή όταν δημιουργηθούν οι όγκοι του σύμφωνα με το σχέδιό μας, το ζωγραφίζουμε (Εικ.30).

Άλλος τρόπος κατασκευής είναι να κολλήσουμε τις λωρίδες του χαρτιού επάνω σε ένα φουσκωμένο μπαλόνι που του δίνουμε τη μορφή που θέλουμε. Στα πρώτα κολλήματα του χαρτιού χρειάζεται προσοχή για να μη σπάσει το μπαλόνι (Εικ.31).

31. Πιγκουίνοι από παπιέ μασέ.

Διαθεματική εργασία: «Οι άνθρωποι και το χαρτί»