Εβδομάδες πριν τα Χριστούγεννα, κάθε βράδυ, τις μεγάλες νύχτες του χειμώνα γύρω από το τζάκι, τα παιδιά μάθαιναν με τη βοήθεια των μεγάλων τα κάλαντα που θα τραγουδούσαν στις γιορτές του Δωδεκαήμερου*.

Mατσούκες

Τα κάλαντα συνοδεύονταν από έθιμα, διαφορετικά από περιοχή σε περιοχή. Οι άνθρωποι τα θεωρούσαν σημαντικά γιατί περιλάμβαναν ευχές για υγεία, χαρά, τύχη και πλούτο.

Χαρακτηριστικά ήταν τα έθιμα της περιοχής των Γρεβενών και της Θράκης. Στα Γρεβενά, ετοίμαζαν τις «ματσούκες» που τις έφτιαχναν πελεκώντας ένα χλωρό ξύλο κρανιάς* με χοντρό «κεφάλι» στην άκρη. Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων πήγαιναν στον παπά του χωριού για να πάρουν την ευλογία του. Έπειτα, έπαιρναν το δρόμο για τα σπίτια. Χτυπούσαν ρυθμικά κάθε πόρτα με τις «ματσούκες» και ανακάτευαν τη φωτιά στο τζάκι λέγοντας ευχές. Στη συνέχεια, τραγουδούσαν τα κάλαντα.

Στη Θράκη, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, κρατούσαν φρεσκοκομμένα κλαδιά κρανιάς, τις «σούρβες». Μ’ αυτά χτυπούσαν τους ανθρώπους για να τους μεταδώσουν τη δύναμη και αντοχή λέγοντας:

Σούρβα σούρβα, γιρό κουρμί γιρό κουρμί, γιρό σταυρί* σαν ασήμι, σαν κρανιά κι του χρον’ ουλ’ γιροί ουλ’ γιροί καλόκαρδοι.

Σούρβα, σούρβα, για χαρά για σταφίδις, για παρά*, για καρύδις, για μπαντέμια* για ένα ξυλουκέρατου*.

Σούρβες

Σ’ όλα τα μέρη, τα παιδιά που έλεγαν κάλαντα έπαιρναν και το το φιλοδώρημά τους. Την ώρα που τραγουδούσαν, η νοικοκυρά έβαζε στο καλάθι τους καρπούς, γλυκά ή νομίσματα.

Αν, πάλι, κάποιος από ιδιοτροπία ή τσιγκουνιά δεν τους άνοιγε την πόρτα, του τραγουδούσαν περιγελαστικά*:

Αφέντη μου, στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες
άλλες γεννούν, άλλες κλωσσούν, άλλες αυγά μαζώνουν…